Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο ευγενής εραστής της Δημοκρατίας
Γράφει ο Πάνος Ν. Αβραμόπουλος
Μέσα στις ποικίλες ηθικές αναστατώσεις της εποχής, τα στρατιωτικά κινήματα, την ηθική μεγαλουργία των Βαλκανικών πολέμων, αλλά και την πολιτικά απερίσταλτη επέλαση των γιγάντιου Ελευθερίου Βενιζέλου, μια λαμπρή φυσιογνωμία αποτυπώνει αδρά το ιδεοφόρο στίγμα της στην πολιτική και πνευματική σκηνή της Ελλάδος. Είναι ο ευγενής εραστής της δημοκρατίας, εμπνευσμένος διανοούμενος και πρωτοπόρος της επιστήμης της κοινωνιολο-γίας στην Ελλάδα, Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Με τις ρηξικέλευθες παρεμβάσεις του για την αβασίλευτη δημοκρατία, τις έξοχες ηθικά επιδόσεις του στο διεπιστημονικό πεδίο και ειδικώτερα στην κοινωνιολογία, τις εύτολμες εισηγήσεις του στο φάσμα του συνεταιριστικού κινήματος, αλλά και την ακαταπόνητη προσφορά του στην προαγωγή και διάδοση της ελληνικής παιδείας, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, αναγορεύτηκε στις κορυφαίες φυσιογνωμίες του 20-ου αιώνα. Είδε το φως της ζωής στις 8 Ιουλίου του 1876 στην Τρίπολη της Αρκαδίας, μέσα στο περιβάλλον μιας εύκρατης πολιτικά και πολιτισμικά οικογένειας, που με την προηγμένη παιδείας της και την οικονομική της ευμάρεια, του εξασφάλισε μια λαμπρή επιστημονική και πολιτική συγκρότηση.
Ο πατέρας του Παναγιώτης Παπαναστασίου, προηγμένος αστός ήταν γυμνασιάρχης, τμημα-τάρχης του υπουργείου παιδείας, ενώ παράλληλα με το υψηλό πολιτικό και κοινωνικό του κύρος είχε εκλεγεί και βουλευτής Μαντινείας. Η μητέρα του απο την άλλη Μαριγώ Βούλγαρη-Αποστολοπούλου, ήταν κόρη του υψηλού κύρους Δημάρχου Λεβιδίου. Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον λοιπόν αναπότρεπτα ο μικρός Αλέξανδρος, ανατράφηκε με τα νάματα μιας σπάνιας πολιτισμικής και πολιτικής παιδείας. Μετά τις εγκύκλιες γυμνασιακές του σπουδές ακολούθησε νομικά και κοινωνικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εν συνεχεία κατέφυγε για μεταπτυχιακές σπουδές Νομικής και Φιλοσοφίας στα Πανεπιστήμια Χαϊδελβέργης, Βερολίνου, Λονδίνου και Παρισίων, όπου έλαβε το διδακτορικό του και αναγορεύτηκε πανεπιστημιακός καθηγητής. Κατά το στάδιο των μεταπτυχιακών του σπουδών στην Γερμανία, ήλθε σε επαφή με τον κοινωνικό ρομαντισμό και και τις σοσιαλιστικές ιδέες της εποχής, ενώ σμίλευσε την πολιτική του σκέψη γύρω απο την προοδευτική ιδέα του συνεταιρισμού. Έκτοτε με την πρωτοπόρο σκέψη του και τις ρηξικέλευθες πολιτικές του τομές, θα επηρεάσει τις ιδέες και τις αξίες του συνεταιριστικού κινήματος στην Ελλάδα. Έκγονη άλλωστε του θερμουργού πάθους του για τον συνεταιρισμό, υπήρξε και η εμπνευσμένη ίδρυση της Αγροτικής τράπεζας στην Ελλάδα.
Με την ολοκλήρωση των μεταπτυχιακών και ακαδημαϊκών του κύκλων, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου θα επιστρέψει στην Ελλάδα το 1907 και το επόμενο έτος θα ιδρύσει την «Κοινωνιολογική Εταιρεία». Ενώ μαζί με τους Δελμούζο και Πετιμεζά, θα συνιδρύσουν την περίφημη «Ομάδα των Κοινωνιολόγων», απο τους κόλπους της οποίας θα ξεπηδήσουν οι πιο πρωτοπόρες και εύτολμες πολιτικές ιδέες της εποχής. Το 1910 στελέχη της κοινωνιολογικής εταιρείας δημιουργούν το «Λαϊκό Κόμμα», πρωτοστατούντος του Δημητρίου Γούναρη και στις εκλογές αυτής της χρονιάς, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, κάνει την πρωτόλεια πολιτική του εμφάνιση στην εθνική πολιτική μας σκηνή, εκλεγόμενος βουλευτής. Απο την έπαλξή του αυτή καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες για την δίκαιη απόδοση των τσιφλικιών στους αγρότες της Θεσσαλίας. Το 1916 ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ως βουλευτής του κόμματος των Φιλελευθέρων εντάσσεται στο κίνημα της Θεσσαλονίκης και καθίσταται αντιπρόσωπος της επαναστατικής κυβέρνησης των Ιονίων Νήσων. Μάλιστα το 1917 τοποθετείται απο την προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης Γενικός Διοικητής των Ιονίων Νήσων. Σε όλο αυτό το διάστημα ο Παπαναστασίου έχει εγκαινιάσει μια θερμή σχέση με το μέγιστο Ελεθέριο Βενιζέλο, που πάραυτα στην ύστερη φάση της Βενιζελικής παρουσίας, θα γίνει συγκρουσιακή ... Ωστόσο και όταν είχε επέλθει η μεγάλη διάσταση μεταξύ τους, με αφορμή το πολιτειακό, την απάλειψη δηλαδή του θεσμού της βασιλείας και μέσα στους ριπτασμούς της τραγικής μοίρας τότε της Ελλάδος, δεν θραύστηκε η αμοιβαία εκτίμηση μεταξύ των δυο ανδρών. Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου στην καταιγιστική πολιτική παρουσία του θα εκλεγεί πολλές φορές βουλευτής, θα αναλάβει αρκετά χαρτοφυλάκια και θα ανέλθει και δυο φορές στο ύπατο αξίωμα της πρωθυπουργίας. Βουλευτής θα εκλεγεί τα έτη 1910, 1915, 1923, 1926, 1928, 1932, 1933 και 1936. Σε ότι αφορά τώρα την ανάληψη χαρτοφυλακίων, το διάστημα 1917 -1920 θα χρηματίσει υπουργός Συγκοινωνιών και για λίγο διάστημα υπουργός Περιθάλψεως και Εσωτερικών στην κυβέρνηση Βενιζέλου. Το 1922 ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου θα προβεί σε ένα πολύ ριψοκίνδυνο πολιτικό εγχείρημα, που θα σημαδέψει ανεξίτηλα την περαιτέρω πολιτική του πορεία. Υπογράφει έτσι το περίφημο «Δημοκρατικό Μανιφέστο», που ήταν κόλαφος – καταγγελία για την πολιτική των φιλοβασιλικών κυβερνήσεων-προεξαρχούσης αυτής του Γούναρη, σε ότι αφορούσε την Μικρασιατική τραγωδία. Για την υπογραφή του αυτή ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου εκδιώχτηκε, συνελήφθη και φυλακίστηκε.
Κατά το διάστημα 14 Ιουνίου 1917 μέχρι και τις εκλογές της 1-ης Νοεμβρίου 1920, οπότε και η προσωρινή κυβέρνηση του Βενιζέλου μεταφέρεται απο την Θεσσαλονίκη στην Αθήνα και αναδομείται, ο αρκάς πολιτικός αναλαμβάνει το υπουργείο Συγκοινωνιών. Απο την υπουργική του αυτή έπαλξη προβαίνει σε σπουδαίες καινοτόμες παρεμβάσεις με πολυδύναμη κοινωνική προσφορά. Δρομολογεί την ανασυγκρότηση του Πολυτεχνείου και της Σχολής Καλών Τεχνών. Κυρώνει με νόμο – Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός- το καινούριο Σχέδιο της Πόλης της Θεσσαλονίκης που είχε πληγεί σοβαρά με πυρκαγιά το 1917. Ενώ παράλληλα προτείνει στην Βουλή, την δημιουργία Επιτροπής για να μελετήσει το Σχέδιο Πόλης της Αθήνας. Την καινοτόμο και προοδευτική πολιτική παρουσία του μεγάλου Αλέξανδρου Παπαναστασίου, θα μπορούσαμε οικόνομα να την χωρίσουμε σε τέσσερις φάσεις.
Στην πρώτη φάση το διάστημα 1876-1908, ο αρκάς πολιτικός οικοδομεί την ακαδημαϊκή και πολιτική του συγκρότηση στην Ελλάδα και σε πανεπιστήμια του εξωτερικού. Στην δεύτερη φάση διάστημα 1908-1917, αναπτύσσει την πολιτική παρουσία του και διακρίνεται ως μια εκ κορυφαίων φυσιογνωμιών του βενιζελογενούς χώρου. Στην Τρίτη φάση διάστημα 1917-1923, χρηματίζει υπουργός Συγκοινωνιών του Ελευθερίου Βενιζέλου και επιλαμβάνεται σπουδαίων και καινοτόμων πρωτοβουλιών στο υπουργείο του. Το 1922 μάλιστα χρονιά ορόσημο όπως αναφέραμε στην σταδιοδρομία του, υπογράφει το «Δημοκρατικό Μανιφέστο», που επισύρει την δίωξη, δίκη και φυλάκισή του, απογειώνοντας όμως το κύρος του στην δημοκρατική παράταξη. Τον Νοέμβριο του 1923 ο απαράμιλοος θιασώτης της αβασιλεύτου δημοκρατίας, ιδρύει την επικοινωνιακή του έπαλξη την εφημερίδα «Δημοκρατία», της οποίας αποτελεί και τον κεντρικό αναλυτή και αρθρογράφο. Στην τέταρτη φάση διάστημα 1924-1936, όπου πρωτοστατεί και συνδέει άρρηκτα το όνομά του ως πρωθυπουργός, με την εγκαθίδρυση της αβασιλεύτου δημοκρατίας. Η φάση αυτή της παρουσίας του Παπαναστασίου που είναι και η πιο πολύπλαγκτη πολιτικά, χαρακτηρίζεται απο τον ιστορικό δυναμισμό της, αλλά και τον δραματικό χαρακτήρα της. Ο σπουδαίος πρωθυπουργός επιλαμβάνεται πολλών πρωτοβουλιών, που αναδεικνύουν τον χαρακτήρα της πολυεδρικής φυσιογνωμίας του. Διοργανώνει συνέδρια, ομιλίες, πρωτοστατεί στην σύναψη βαλκανικής ειρήνης μεταξύ των βαλκανικών κρατών, πραγματοποιώντας βαλκανι-κές διασκέψεις, αλλά την ίδια ώρα δέχεται και έναν απηνή διωγμό, με ανηλεή κυνηγητά, εκτοπίσεις και φυλακίσεις. Ιδιαίτερη μάλιστα αυτή την περίοδο, είναι η επίδραση και επιρροή του Παπαναστασίου στα προοδευτικά και πιο προηγμένα πολιτισμικά στρώματα της ελληνικής νεολαίας. Δεν θα γίνει ποτέ λαϊκό ίνδαλμα σαν τον μέγα Ελευθέριο Βενιζέλο, γιατί δεν ήταν φτιαγμένος απο τέτοιο πολιτικό κράμα, αναγνωρίζεται όμως στα ποιοτικότερα πολιτισμικά στρώματα του λαού μας, ως ένας εκ των κορυφαίων Ελλήνων διανοουμένων πολιτικών της εποχής.
Το χρονικό διάστημα της κοινοβουλευτικής και κυβερνητικής παρουσίας του αρκά πολιτικού είναι ευρύ και σίγουρα η ιστορική κρίση στέκεται με σεβασμό σ΄αυτό. Στα 28 χρόνια αποτιμάται η σύνολη πολιτική παρουσία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου αδιαλείπτως. Στον πρωθυπουργικό θώκο έμεινε συνολικά 144 ημέρες. 134 το διάστημα 12 Μαρτίου – 25 Ιουλίου του 1924 και 10 ημέρες το διάστημα 26 Μαίου-5 Ιουνίου του 1932. Σε υπουργικά χαρτοφυλάκια 56 συνολικά μήνες. 41 μήνες το διάστημα 1917-1920 ως υπουργός Συγκοινωνιών επι πρωθυπουργίας Βενιζέλου, 14 μήνες το διάστημα 1926 -1928 ως υπουργός Γεωργίας στην κυβέρνηση Ζαΐμη, καθώς και 1,5 μήνες ως υπουργός Εθν. Οικονομίας το 1933, στην ολιγοήμερη κυβέρνηση Βενιζέλου. Κατά την διάρκεια της πρωθυπουργίας του το 1924 χρημάτισε παράλληλα και υπουργός Οικονομικών, ενώ το 1932 ως πρωθυπουργός, χρημάτισε ταυτό-χρονα στις 10 μόνον ημέρες και υπουργός Στρατιωτικών, Ναυτικών, Αεροπορίας και Εσωτε-ρικών. Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου διετέλεσε πληρεξούσιος στην Α΄Αναθεωρητική Βουλή το 1910 (1 Σεπτεμβρίου – 12 Οκτωβρίου). Στην Β΄Αναθεωρητική Βουλή το 1911 (8 Ιανουρίου – 1 Ιουνίου) καθώς και στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση το 1924-1925 (2 Ιανουαρίου 1924- 29 Σεπτεμβρίου 1925). Οι δε βουλευτικές του θητείες έχουν ως εξής : (α) 1915 (3 Αυγούστου 21 Οκτωβρίου), (β) 1917-1920 (12 Ιουλίου 1917 – 15 Οκτωβρίου 1920), (γ) 1926-1928 (26 Νοεμβρίου 1926 – 28 Αυγούστου 1928, (δ) 1928-1932 (17 Ορκωβρίου 1928 – 20 Αυγούστου 1932), (ε) 1935 1 Απριλίου (στ) 1936 (2 Μαρτίου – 4 Αυγούστου). Τέλος ως γερουσιαστής για 38 ημέρες το 1933 (30 Μαρτίου - 7 Μαΐου).
Σε ότι αφορά την πρωθυπουργία, στο ύπατο αξίωμα ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ανήλθε το 1924, σχηματίζοντας κυβέρνηση με την βοήθεια των Φιλελευθέρων. Στην θητεία αυτή στις 25 Μαρτίου 1924, κατέθεσε πρόταση στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση για την πτώση της μοναρχίας και την ανακήρυξη της αβασιλεύτου ελληνικής δημοκρατίας. Η πρότασή του κυρώθηκε με δημοψήφισμα στις 13 Απριλίου 1924. Στην πρωθυπουργικά αυτή θητεία του Αλ. Παπαναστασίου, προεξάρχουν η πρωτοπόρος ίδρυση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας κ.α. Ενώ κατά το διάστημα 1926-1928 της υπουργικής του θητείας στο υπουργείο Γεωργίας, επι κυβερνήσσεως Ζαΐμη, προέβη σε καινοτόμες πολιτικές παρεμβάσεις στο πεδίο της συνεταιριστικής ιδέας. Ακόμα υποστήριξε θερμά την δίκαιη κατανομή των τσιφλικιών στους αγρότες. Για δεύτερη φορά ανήλθε στην πρωθυπουργία στις 16 Μαίου του 1932, όπου και έλαβε εντολή σχηματισμού κυβερνήσεως. Πάραυτα μόλις λίγες ημέρες απο την ορκωμοσία του στις 3 Ιουνίου του 1932 παραιτήθηκε. Το διάστημα Ιανουάριος – Μάρτιος 1933 χρημάτισε υπουργός Εθνικής Οικονομίας και για λίγο Γεωργίας στην κυβέρνηση Βενιζέλου. Με την έκσπαση και αποτυχία του κινήματος του 1935, υπο τον Νικόλαο Πλαστήρα για ανατροπή του Τσαλδάρη, ο μεγάλος πολιτικός του μεσοπολέμου παραπέμφθηκε ως υποκινητής του κινήματος σε στρατοδικείο, αλλά τελικά αθωώθηκε.
Εμπνευστής και μανιώδης υποστηρικτής της Βαλκανικής Ειρήνης και Συνεργασίας, ο αρκάς πολιτικός ίδρυσε την «Βαλκανική Ένωση» για να υλοποιήσει τους σκοπούς της μέσω αυτής. Αντιστρατεύθηκε σθεναρά τις δικτατορίες Παγκάλου και Μεταξά. Μάλιστα η τετραυγουστιανή δικτατορία του επέβαλε κατ΄οίκον περιορισμόν. Στις 17 Νοεμβρίου 1936 το λαμπρό τέκνο της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, προσβεβλημένος απο ανακοπή καρδίας, έκλεισε στην Εκάλη για πάντα τα μάτια απο την ζωή.
Αναντίλεκτα είναι απο τους κορυφαίους διανοούμενους πολιτικούς μας στον 20-ο αιώνα. Για τούτο και η αδέκαστη ιστορική μοίρα περιβάλλει τον αρκά πολιτικό, με το δάφνινο στεφάνι της αθανασίας. Στο Λεβίδι της Αρκαδίας γενέθλια πόλη του Παπαναστασίου, υφίσταται Μουσείο με τα προσωπικά του αντικείμενα, για να διαιωνίζει την έξοχη ηθικά ιστορική του μνήμη. Παράλληλα σε λάρνακα – με ειδικό υγρό συντήρησης – φυλάσσεται ο εγέφαλος του μεγάλου εμπνευστή της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, την οποία με το πελώριο ανάστημά του κραταίωσε. Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου είναι ένας μεγάλος ΕΛΛΗΝΑΣ του 20-ου αιώνα. Το παρόν κείμενο έχει δημοσιευτεί σε εφημερίδες της Ηλείας.
*Ο συγγραφέας Πάνος Ν. Αβραμόπουλος, είναι M.Sc Δ/χος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
www.panosavramopoulos.blogspot.gr