Αρδηττός – Μέτς (Ιστορική αναδρομή στην Αθήνα μας)
Γράφει ο Πάνος Ν. Αβραμόπουλος
Αρδηττός
Απο τους κατάφορτους σε πράσινο, υψηλής αισθητικής καλονής, αλλά και με βαρύτιμο ιστορικό φορτίο λόφους της Αθήνας, ο λόφος του Αρδηττού. Ονοματοδοτήθηκε απο τον μυθικό ήρωα Αρδήττη, ο οποίος παρενέβαινε συμφιλιωτικά στους Αθηναίους για να επιλύει τις διαφορές τους. Σύμφυτος με τον λόφο του Αρδηττού και ο ποταμός Ιλισσός, που διήρχετο απο τους πρόποδές του. Όμως με τον λόφο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο και το δικαιακό σύστημα της Αρχαίας Αθήνας. Στο λόφο του Αρδηττού ορκίζονταν οι 6.000 δικαστές της Ηλιαίας προτού επιληφθούν των δικαστικών καθηκόντων τους. Τον 4-ο αιώνα π.Χ. στον λόφο κατασκευάστηκε στάδιο απο τον Λυκούργο, το οποίο και επένδυσε με μάρμαρο ο Ηρώδης ο Αττικός το 140-144 μ.Χ. Δυο επίσης σημαντικά ιστορικά μνημεία υπήρχαν στον λόφο. Αφενός το ιερό της τύχης που κατασκεύασε πάλι ο Ηρώδης ο Αττικός, αλλά και ο τάφος του πλησίον του Σταδίου. Απο την δεξιά πλευρά του Σταδίου υπήρχε το περιώνυμο βασιλικό καταφύγιο. Αλλά και με τις μεγάλες σύγχρονες ιστορικές μας μνήμες, είναι άρρηκτα συνυφασμένος ο λόφος του Αρδηττού. Στα χρόνια της γερμανικής κατοχής οι γερμανικές δυνάμεις επάνδρωσαν στρατιωτικά τον λόφο, ενώ είχαν τοποθετήσει στην κορυφή του αντιαρματικά όπλα, τα οποία ανατίναξαν με την γνωστή τους εκδικητική μανία, κατά την υποχώρησή τους απο την Αθήνα. Στο δε βασιλικό καταφύγιο είχαν τοποθετήσει πυρομαχικά που επίσης ανατίναξαν. Στον λόφο του Αρδηττού είχαν παράλληλα τοποθετηθεί τρείς μαρμάρινες πλάκες που αποτύπωναν ιστορικές μνήμες. Συνίστατο στις εξής πλάκες μνημεία : Μνημείο Ευεργετών, Μνημείο Φιλελλήνων και στο Μνημείο Δασκάλων του γένους, τα οποία αποτέθηκαν στο λόφο το 1905. Στην σύγχρονη εποχή η ευρύτερη περιοχή γύρω απο τον Αρδηττό περιελάμβανε δυο συνοικίες : Το Μέτς η «Παντρεμενάδικα» και το Βατραχονήσι ή «Καφέ Τσουράπι».
Μέτς
Νοτιοδυτικά του Αρδηττού και στην ευρύτερη περιοχή του Παναθηναϊκού Σταδίου, εκτείνεται η περιοχή του Μέτς. Είναι ιστορικά συνυφασμένη με τις μνήμες του γαλλοπροσικού πολέμου το 1870 στον οποίο συμμετείχαν και έλληνες εθελοντές. Το Μέτς κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν ακατοίκητο και αραιοκατοικημένο μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1880. Την περιοχή πρωτοκατοίκησαν νησιώτες Κυκλαδίτες απο την Τζιά, οπότε και ξεκίνησε η οικιστική της ανασυγκρότηση. Οι πρώτες κατοικίες συνίστατο σε μικρά αλλά πανέμορφα νεοκλσικά κτίρια. Στα όρια της συνοικίας ακόμη διήρχετο ο ποταμός Ιλισσός. Η συνοικία όφειλε την ονομασία της σε μια μπιραρία της εποχής του εροστασιάχρη ζυθοποιού Καρόλου Φίξ, η οποία ήταν κτισμένη ανισοεπίπεδα στην πλαγιά του Αρδηττού το 1883. Η μπιραρία ονομαζόταν «Μέτς» και πρόσφερε μπίρα η οποία παρήγετο στο εργοστάσιο του Φίξ. Η μπιραρία με την σειρά της είχε ονοματοδοτηθεί Μέτς όπως προαναφέραμε, απο την ομώνυμη γαλλική πόλη Μέτς, στην οποία είχε διεξαχθεί η ιστορική μάχη του γαλλοπρωσικού πολέμου. Η συνοικία μέχρι και το πέρας του 19-ου αιώνα γνώρισε μγάλη ακμή και αποτέλεσε καταφύγιο της ακμάζουσας κοινωνικοοικονομικής τάξης των Αθηνών. Απο τις αρχές του 20-ου αιώνα όμως απώλεσε το κύρος της και μεταλλάχθηκε σε καταφύγιο παράνομων ερωτικών ζευγαριών. Την περίοδο αυτή εξάλλου η συνοικία πήρε και το παρανόμι «Παντρεμενάδικα» απο τις πρόχεριες ξύλινες παράγκες που είχαν κατασκευαστεί για να συνευρίσκονται τα παράνομα ερωτικά ζευγάρια. Κατά μια άλλη εκδοχή το παρανόμι «Παντρεμενάδικα» απεδόθη στην συνοικία απο έναν πολύκροτο γάμο δυο υπερήλικων που συγκίνησε τους Αθηναίους. Ήταν ο γάμος ενός 80-χρονου γαμπρού και μιας 70-χρονης νύφης στα τέλη του 19-ου αιώνα. Με απόφαση όμως του Δημοτικού Συμβουλίου η περιοχή του «Μέτς-παντρεμενάδικα» μετονομάστηκε σε «Μέτς-Αρδηττός».
Με την έλευση του 20-ου αιώνα το Μέτς ξαναγνώρισε την κοινωνική του ακμή και αποτέλεσε πόλο έλξης σαν συνοικία απο επώνυμους αθηναίους. Πράλληλα το επέλεξαν σαν τόπο κατοικίας τους αλλά και επαγγελματικής τους απασχόλησης, διανοούμενοι και καλλιτέχνες, πολλοί απο τους οποίους μάλιστα εγκατέστησαν στο Μέτς το εργαστήριό τους. Τους ενέπνεε ο άνεμος ελευθερίας απο τον λόφο, αλλά και ο γραφικός χαρακτήρας απο τα ταβερνάκια και τα καφενεία του Μέτς, που θύμιζαν την γαλλική Μονμάρτη, όπως χαρακτηριστικά ελέγετο. Την περίοδο του Μεσοπολέμου στο Μέτς ανηγέρθησαν πολυκατοικίες, αλλά και οικίες μοντερνιστικής αισθητικής. Σπουδαίας πολιτισμικής αξίας καλλιτεχνικά εργαστήρια, ευρίσκονται στην περιοχή του Μέτς. Επι της οδού Λεωφόρου Αρδηττού 16 υφίσαται η κατοικία-εργαστήριο του Θανάση Απάρτη (1899-1972) απο τα χρόνια της κατοχής. Και επι της ιδίας οδού στον αριθμό 34 βρίσκεται το εργαστήρι του Α. Τάσσου (1914-1985) και της συζύγου του Λουκίας Μαγγιώρου (1914) ζωγράφου και χαράκτριας. Απο το 1953 είχαν κατοικήσει τον χώρο διατηρώντας συνάμα και το εργαστήριό τους. Τώρα στο οίκημα υφίσταται η έδρα της Εαιρείας Εικαστικών Τεχνών «Α.Τάσσος»,η οποία ιδρύθηκε το 1986. Ακόμη στην τομή των οδών Μάρκου Μουσούρου και Κοσμά Μπαλάνου, υπάρχει η οικία του γλύπτη Μέμου Μακρή (1913-1993) και της συζύγου του χαράκτριας και ψηφιδογράφου Ζιζής Μακρή. Απο τους πολλούς επώνυμους καλλιτέχνες που έζησαν και δημιούργησαν καλλιτεχνικά στο Μέτς ο ιστορικός τέχνης Άγγελος Προκοπίου (1909-1967), αλλά και ο γλύπτης Χρήστος Καπράλος (1909-1993). Επι των οδών Αναπαύσεως και Τιμολέντος 2 σε οικία εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής, ευρίσκεται το Μουσείο γλυπτών και Ομοιωμάτων της Λουκίας Γεωργαντή, το οποίο δημιούργησε το 1992 η ζωγράφος και γλύπτρια Λουκία Γεωργαντή-Οικονομοπούλου (1919-2001). Αν και ακολούθησε σε σημαντικό βαθμό την οικιστική υποβάθμιση της υπόλοιπης Αθήνας, το Μέτς με το ωραίο του αισθητικό χρώμα και την εξαίσια θέα που προσφέρε,ι παραμένει μια πολύ όμορφη και ενδιαφέρουσα συνοικία. Για τούτο άλλωστε και ο περίφημος αρχιτέκτονας Λε Κορμπυζιέ αποκάλεσε το Μέτς «μπαλκόνι της Αθήνας» !!!
Μύλος του Αργυρίου
Δυο ιστορικοί μύλοι, κοινωνικοιστορικά σύμβολα μιας αλλοτινής ωραίας εποχής, στην οποία κυριαρχούσε η οικιακή οικονομία υπήρχαν στην περιοχή του Μέτς. Ο πρώτος μύλος ήταν του Γιωργάκη Αργυρίου, που δέσποζε στον λόφο του Αρδηττού μέχρι το 1980. Ο ανεμόμυλος είχε ανεγερθεί τον 18-ο αιώνα και ήταν ο μοναδικός που επιβίωσε στην σύγχρονη Αθήνα. Μέχρι και την κατεδάφισή του το 1980 χρησιμοποιούνταν ως κατοικία και η κατεδάφισή του προεκάλεσε την έντονη διαμαρτυρία των κατοίκων της περιοχής, που πρότειναν να χαρακτηριστεί ως διατηρητέο μνημείο. Τελικά στη θέση του μύλου ανηγέρθη μια άχαρη αισθητικά πολυκατοικία. Ένας ακόμη μύλος υπήρχε στο Μέτς πλησίον της γέφυρας της
Αγ. Φωτεινής. Είχε οικοδομηθεί και αυτός τον 18-ο αιώνα και κατεδαφίστηκε στις αρχές του 20-ου αιώνα. Αμφότεροι λειτούργησαν έως και το 1880.
Α΄ Νεκροταφείο
Αδαμάντινο αισθητικό και ιστορικό στολίδι στην περιοχή του Μέτς, αποτελεί το Α΄ νεκροταφείο. Στα ταφικά του μνημεία φιολοξενούνται μερικά απο τα πλέον επίζηλα αρχιτεκτονικά αριστουργήματα, με κορυφαίο όλων των εποχών την «Κοιμωμένη του Χαλεπά». Το Α΄ νεκροταφείο ευρίσκεται επι της οδού Αναπαύσεως. Ένθεν και ένθεν της οδού κυριαρχούν κυπαρίσια που προϊδεάζουν για τον μακάβριο χαρακτήρα του. Ενώ υπήρχαν και υπάρχουν και σήμερα αρκετά εργαστήρια μαρμαρογλυπτών. Για τον θλιβερό χαρακτήρα της η οδός Αναπαύσεως, ενέπνευσε αρκετούς ρομαντικούς αθηναίους ποιητές. Στον δρόμο παλαιότερα σε οδηγούσε γέφυρα που κατασκευάστηκε το διάστημα 1851-1854, μάλιστα στο ίδιο ίχνος που υπήρχε γέφυρα στους κλασικούς χρόνους. Εως και τα χρόνια που υπήρχσε η γέφυρα, οι νεκρώσιμες ακολουθίες διήρχοντο απο τον ποταμό Ιλισσό για να περάσουν απέναντι. Με την έλευση του 20-ου αιώνα και επι δημαρχίας Σπ. Μερκούρη, διενεργήθηκε επέκταση της οδού Αναπαύσεως, δεντροφύτευσή της και απο τις δυο πλευρές, ενώ κατασκευάστηκε στην οδό καινούρια γέφυρα, που έμεινε γνωστή ως γέφυρα του νεκροταφείου. Το Α΄νεκροταφείο συνεστήθη με Βασιλικό Διάταγμα που υπεγράφη του 1838 και πρωτολειτούργησε το 1837, επι δημαρχίας Δημητρίου Καλλιφρονά. Μέχρι και το 1834 οι ταφές γίνονταν στους αύλιους χώρους των εκκλησιών. Απο το 1834 απαγορεύτηκαν και οι Δήμοι ξεκίνησαν να κατασκευάζουν νεκροταφεία. Στον Δήμο της Αθήνας οι ταφές μπορούσαν να πραγματοποιηθούν στον περίβολο του ναού του Αγίου Λαζάρου, ο οποίος ανηγέρθη το 1840 και ανακατεσκευάστηκε το 1859, ο οποίος υφίστατο σε περιοχή σχετικά απόμακρη για την πόλη. Προυπήρχε δηλαδή στον χώρο του νεκροταφείου ο ναός του Αγ.Λαζάρου και αποτέλεσε έτσι το πρόπλασμα του Α΄νεκροταφείου. Επι δημαρχίας του Αν. Πετράκη καθορίστηκε το 1842 ο κανονισμός λειτουργίας του Α΄ νεκροταφείου. Έως και το 1857 το κοιμητήριο όντας μη περιφραγμένο, ήταν σχεδόν εγκαταλελειμμένο. Όμως την περίοδο (1857-1861) και επιι δημαρχίας Γ. Σκούφου το νεκροταφείο καλωπίστηκε, δενδροφυτεύτηκε, ενώ ανηγέρθη οστεοφυλάκιο και τοποθετήθηκε ακόμα ωραία και επιβλητική σιδερένια πύλη. Σταδιακά επακολούθησαν επεκτάσεις στον χώρο του. Επι δημαρχίας Σπ. Μερκούρη, ολοκληρώθηκε και ο δεύτερος ναός του νεκροταφείου των Αγίων Θεοδώρων σε σχέδια του Μηχανικού Αρμοδίου Βλάχου. Την αγιογράφηση του ναού επιμελήθηκε ο Πολυχρόνης Λεμπέσης. Με την έκσπαση των Βαλκανικών πολέμων και την επακόλουθη αύξηση της θνησιμότητας υπήρξε σοβαρό πρόβλημα χώρου και έγιναν αναγκαστικά και νέες επεκτάσεις. Απο το 1925 το νεκροταφείο περιεβλήθη με μαντρότοιχο όπως και η επέκτασή του. Το 1928 και σε σχέδια του Εμμ. Λαζαρίδη ανηγέρθην στο νεκροταφείο οστεοφυλάκιο βυζαντινού ρυθμού. Ενώ το 1939 και σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Άρη Κωνσταντινίδη και Ανδρέα Πλουμιστού, κατασκευάστηκαν τα αισιθητικά αξεπέραστα και μεγαλοπρεπή προπύλαια του νεκροταφείου. Η ταφή των νεκρών ανάλογα με το θρήσκευμά τους είχε μια ξεχωριστή γεωγραφική κατανομή.
Στον δεύτερο τομέα έτσι του νεκροραφείου θάβονται οι Ρωμαιοκαθολικοί μέχρι και σήμερα. Οι διαμαρτυρόμενοι διατηρούσαν δικό τους κοιμητήριο απέναντι απο το Στάδιο, το οποίο συμπεριελήφθη στον χώρο του Κήπου του Ζαππείου. Απο το 1913 μετεφέρθη σε ειδικό χώρο στην ανατολική πλευρά του Α΄νεκροταφείου, με ειδική επίσης είσοδο απο την Μάρκου Μουσούρου. Επι της ΝΔ πλευράς του κοιμητηρίου – στην λεωφόρο Ηλιουπόλεως – υφίστατο το Ισραηλίτικο νεκροταφείο, το οποίο και ιδρύθηκε το 1884 επι δημαρχίας Δημ. Σούτσου, απο την ισραηλίτικη κοινότητα Αθηνών. Στις μέρες μας ο χώρος αυτός έχει μουσειακό χαρακτήρα, δοθέντος ότι πλέον οι Ισραηλίτες θάβονται στην δυτική πλευρά του Γ΄ νεκροταφείου. Το Α΄νεκροταφείο διακοσμείται όπως προαναφέραμε απο ασύγγνωστης αισθητικής αξίας γλυπτά. Μια απλή και μόνο περιήγηση στα ταφικά μνημεία του Α΄νεκροταφείου συνιστά και αναδρομή στις μείζονες προσωπικότητες απο το φάσμα των γραμμάτων, της τέχνης και της πολιτικής της ελληνικής κοινωνίας, κατά τον 19-ο και 20-ο αιώνα. Στους τάφους του κοιμούνται απο τους ήρωες της εθνεγερσίας του ΄21, κορυφαίοι πολιτικοί, ως και εξέχουσες προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους τάφους των αγωνιστών και των δασκάλων του γένους, φιλλελήνων, ακαδημαϊκών δασκάλων, εθνικών ευεργετών κ.α. Χαρακτηριστικοί είναι οι τάφοι των Κ. Κανάρη, Θ. Κολοκοτρώνη, Οδ. Ανδρούτσου, Αδ. Κοραή και Ιωαν. Μακρυγιάννη, Ιωαν. Κωλέττη, Εμμ. Ξάνθου, Επαμ. Δεληγιώργη, Τζ. Φίνλευ, Ίωνος Δραγούμη, Αλεξ. Ρίζου-Ραγκαβή, Ν. Στουρνάρη, Κων. Παπαρρηγόπουλου, Μιχ. Τοσίτσα, Γ. Αβέρωφ, Ανδρ. Συγγρού, Βλ. Γαβριηλίδη, Ιω. Πολέμη, Κ. Παλαμά, Ζαχ. Παπαντωνίου, Ερ. Σλήμαν, Γ. Σεφέρη, Οδ. Ελύτη, Μ. Κοτοπούλη, κ.α. Χωρίς να αποτελέσει υπερβολή, ο χώρος συνιστά ένα υπαίθριο μουσείο γλυπτικής, στο οποίο αποτυπώνονται έργα μεγάλων ελλήνων γλυπτών του 19-ου και του 20-ου αιώνα. Απο τα επώνυμα έργα τέχνης-γλυπτά αναφέρουμε : -Την «Κοιμωμένη» (1878) το γνωστότερο έργο του Γιαννούλη Χαλεπά. Στολίζει το μνήμα της Σοφίας Αφεντάκη. Αποτυπώνει μια νεαρή γυναικεία μορφή ξαπλωμένη σε ανάκλυντρο, που βυθίζεται σε ύπνο. Μνημείο που θα αποτελέσει πρότυπο και για άλλα αντίστοιχα ταφικά μνημεία - «Πενθούν Πνεύμα» (1872) στο μνήμα του Ιωάννη Κούμελη, έργο του Ι. Βίτσαρη. Το Πενθούν πνεύμα συνιστά ένα σύνηθες αισθητικό μοτίβο ταφικού μνημείου στο Α΄νεκροταφείο - «Ανθέμητη Στήλη» (1876) στο μνήμα του Αδαμάντιου Κοραή, έργο του Ιωάννη Μαλακατέ. Σημειώνουμε εδώ ότι τα οστά του Αδαμάντιου Κοραή μεταφέρθησαν απο το Παρίσι στην Ελλάδα, μερίμνη των ομογενών της Μασσαλίας και της Ακαδημίας Αθηνών, επ΄ευκαιρία της εκατονταετηρίδας του και αποτέθησαν στο Α΄νεκροταφείο το 1877 – «Ναίσκος-Τάφος του Ερ. Σλήμαν» η κρηπίδα του πλαισιώνεται με ανάγλυφη ζώνη που φέρει παραστάσεις απο τον τρωικό πόλεμο – «Επιτύμβιο Μνημείο» οικογενειακού τάφου Καραπάνου (1895), έργο άγνωστου γλύπτη. Συνιστά το μοναδικό μνημείο του Α΄νεκροταφείου το οποίο ομοιάζει στο μνημείο του Λυσικράτους – «Μνημείο Γ. Αβέρωφ» ίσως το πιο επιβλητικό του Α΄νεκροταφείου, επιμελημένο απο τους γλύπτες Δ. Φιλιππόπουλο και Γ. Βιτάλη. Τα οστά του Γεωργίου Αβέρωφ μετεφέρθησαν απο την Αλεξάνδρεια στην Ελλάδα, μερίμνη της ελληνικής κυβερνήσεως. Στη φωτογραφία o πανέμορφος πεζόδρομος της Ευγενίου Βουλγάρεως, με τις νερατζιές και τα νεοκλασικά στο Μέτς, απαράλαχτος στο διάβα πολλών δεκαετιών. Κεντρική Βιβλιογραφία : «ΑΘΗΝΑ», Θ. Γιοχάλας - Τ. Καφετζάκη, εκδόσεις «ΕΣΤΙΑ» 2012.Το παρόν κείμενο είναι απόσπασμα απο το υπο έκδοση σε λίγες μέρες βιβλίο μου "ΑΘΗΝΑ, ζαφειρόπετρα....", όπου επιχειρεί μια πανοραμική κάτοψη στην πολιτισμική-αρχιτεκτονική-κοινωνική ταυτότητα της Αθήνας μας, ενώ παρουσιάζει στο πρώτο μέρος του, όλους τους διατελέσαντες Δημάρχους της Αθήνας, απο το 1830 μέχρι σήμερα.
*Ο συγγραφέας Πάνος Ν. Αβραμόπουλος, είναι Α΄ Αναπληρωματικός Δημοτικός Σύμβουλος Αθηναίων
www.panosavramopoulos.blogspot.gr