Κατερίνα Χέλμη
Αυτή η αξεπέραστη «πόρνη», από τα «Κόκκινα Φανάρια» !!!
Γράφει ο Πάνος Ν. Αβραμόπουλος
Με το υψηλό της λυρικό κύτταρο και την πολυμερή θεατρική της παιδεία, διήνυσε μια σπουδαία καριέρα στο παλκοσένικο και τον κινηματογράφο και μας χάρισε δραματικές ερμηνείες, που θα μείνουν ανεξάλειπτες στο φάσμα της τέχνης. Έχοντας στο ηθικό γονιδίωμά της, αστική παιδεία, την αύρα και την ομορφιά της Πλάκας, αλλά και τις ρίζες του ματωμένου μικρασιατικού ελληνισμού. Η γιαγιά της ήταν από την Κωνσταντινούπολη – αλλά από νησί και ο προπάππος της ήταν νεωκόρος στο Πατριαρχείο. Ιδιαίτερα δυο σκηνές στην μεγάλη μας οθόνη, με πρωταγωνίστρια αυτή την αξεπέραστη «πόρνη», έχουν σμιλεύσει όσο λίγες ερμηνείες την ανθρώπινη ευαισθησία μας και μας κατευοδώνουν αισθητικά για πάντα. Η μία είναι από την κατά την γνώμη μας καλύτερη ταινία του ελληνικού κινηματογράφου, τα μοναδικά «Κόκκινα φανάρια» του, εμπνευσμένου Βασίλη Γεωργιάδη, που σαν υστερική πόρνη φωνάζει στον μαστροπό Κώστα Κούρτη, που έχει ερωτευθεί παράφορα «Μην μ΄ αφήνεις Ντορή μου, θα φαρμακωθώ» ! και μας δονεί με την σπαραξικάρδια φωνή της. Και η δεύτερη πάλι από ένα έξοχο ηθικοπλαστικό αριστούργημα του Γιάννη Δαλιανίδη τώρα, τον περίφημο «Νόμο 4000», που λέει στον αυταρχικό και συντηρητικών αρχών Γυμνασιάρχη – τον υποδύεται ο μεγάλος δάσκαλος του θεάτρου μας Βασίλης Διαμαντόπουλος – «Δεν θα πω τίποτα κύριε καθηγητή. Στην τιμή μου! Γιατί έχω κι εγώ τιμή, να εδώ μέσα!», δείχνοντας την καρδιά της, δεσμευόμενη ότι δεν θα αποκαλύψει τη μυστική εγκυμοσύνη της κόρης του μαθήτριας- Ζωής Λάσκαρη ! Και αυτά την ίδια στιγμή, που ο αυστηρός γυμνασιάρχης και συνένοικος της «έκθεσμης στην μικροαστική ζωή και τον κοινωνικό καθωσπρεπισμό της πολυκατοικίας» – μάζευε υπογραφές, για να εκδιώξουν την «μιασμένη» πόρνη από τα σπίτια τους ! Δυο σκηνές που υποστασιοποιούν την ηθική μεγαλουργία του ασπρόμαυρου κινηματογράφου μας. Ο λόγος βεβαίως για την ανεπανάληπτη «πόρνη» μας Κατερίνα Χέλμη, που βγήκε σαν φωτεινό μετέωρο στα μεταπολεμικά καλλιτεχνικά δρώμενα και έγραψε την μοναδική της ιστορία.
Είδε το φως της ζωής στις 12 Αυγούστου του 1939 σε μια αριστοκρατική οικογένεια της Πλάκας - ο πατέρας της είχε κατάστημα ανδρικών ειδών και έραβε την κοινωνική ελίτ της εποχής - και σε ένα αστικό περιβάλλον πολιτισμικής ευκρασίας, με ρίζες αφενός από την μητέρα της από τον τραγικό μικρασιατικό ελληνισμό – που ροδάμισε με τις ρωμαλέες πολιτισμικές ρίζες του παντού όπου βρέθηκε – αφετέρου από τον πατερά της από την Κεφαλονιά. Τους δαιμόνιους Κεφαλλονίτες που διαχρονικά διακρίνονταν για το επιχειρηματικό τους δαιμόνιο, αλλά και την γλυκιά τους «τρέλα». Σε μια οικογένεια που το τραγούδι, η χαρά, τα μαντολίνα και ο πολιτισμός, ήταν στάση ζωής ! Και τελείωσε τις εγκύκλιες γυμνασιακές της σπουδές, στο περίφημο ιδιωτικό Γυμνάσιο Χίλλ, με συμμαθητές τους μετέπειτα συναδέλφους της, Νικήτα Τσακίρογλου, Σπύρο Ευαγγελάτο, αλλά και τον μεγάλο έρωτα της ζωής της, τον καθηγητής της ιστορίας και ακαδημαϊκό μας Κωνσταντίνο Σβολόπουλο, που αποφάσισαν κάπου στα πενήντα τους, να εκπληρώσουν το όνειρο του παιδικού της έρωτα, να παντρευτούν! Σήμερα ζούν μετά 22 χρόνια γάμου μαζί, απολαμβάνοντας την θαλπωρή της αγάπης τους, σε ένα ωραίο σπίτι στην Εκάλη και αλληλοσυμπληρώνοντας την ευαισθησία τους. Άλλωστε με τον αγαπημένο της Κωνσταντίνο Σβολόπουλο – ένας από τους κραταιούς καθηγητές μας στην ιστορία – κάλυψε και την αγάπη της, από τα μαθητικά της χρόνια για την ιστορία, που την ταξίδευε και τις έδινε την δυνατότητα να έλθει σε επαφή με άλλους κόσμους και άλλα ήθη.
Από την παιδική της ηλικία άρεσε στην Κατερίνα, να τραγουδάει και να χορεύει και αποτελούσε το καλλιτεχνικό αστέρι, που ξεχώριζε σε κάθε σχολική εορτή του σχολείου της. Ωστόσο το μεγάλο έναυσμα να γίνει «θεατρίνα», το πήρε παρακολουθώντας με την οικογένειά της μια παράσταση, την «Αγία Ιωάννα» του Μπέρναντ Σο, στο θέατρο Κοτοπούλη, που σημειωτέον ο άνδρας της Κοτοπούλη, θεατρικός επιχειρηματίας Γιώργος Χέλμης, ήταν και συγγενής τους. Έτσι πήρε την μεγάλη απόφαση να δώσει εξετάσεις στην Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Και ποιος την προετοίμασε; Η μεγάλη μας ηθοποιός Βάσω Μανωλίδου, που της δίδαξε την «Μαργαρίτα» από τον «Φάουστ» του Γκαίτε. Η επιτυχία της ήταν αναμενόμενη και με άριστα, που εξώθησε τον εντυπωσιασμένο εξεταστή και μεγάλο μας θεατράνθρωπο Δημήτρη Ροντήρη, να την ρωτήσει «Ποιος σου έμαθε αυτό το κομμάτι, έτσι όπως το λές εγώ το έχω διδάξει» ! Μαζί όμως με την υψηλού κύρους Δραματική Σχολή του Εθνικού μας Θεάτρου, κάνει το πέρασμά της και από την Σχολή του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κούν, αφού ο μεγάλος δάσκαλος του θεάτρου και φίλος της Βασίλης Διαμαντόπουλος, της συνιστούσε επιτακτικά να γνωρίσει και τον μεγάλο «δάσκαλο Κούν». Συμφοιτητές θα έχει την Λίλη Παπαγιάννη, την Μάρθα Βούρτση, την Κίττυ Αρσένη, τον
Κώστα Καζάκο κ.α. Ενώ γνώρισε και τον μεγάλο μας συγγραφέα Μάνο Ελευθερίου, που έκτοτε οικοδόμησαν μια στέρεα φιλία. Στο εργαστήρι του Κούν, η Κατερίνα Χέλμη αισθάνονταν μια ηθική μαγεία, για την απαράμιλλη βιωματική του σχέση με την τέχνη του θεάτρου, αλλά και τους μαθητές του, που τους δίνονταν ολοκληρωτικά ! Διηύθυνε σαν μαέστρος με την μπαγκέτα του θα πεί η ίδια, «Δώσε μου φωνή», «Θέλω πιο χαμηλές νότες», της έδινε με στοργή οδηγίες ! Πάραυτα έναν χρόνο αργότερα θα διαρραγεί η σχέση τους, εξαιτίας της συμμετοχής της στον κινηματογράφο, που ο Κούν με ελάχιστες εξαιρέσεις, τον θεωρούσε έκπτωση ποιότητας. Τελικά πτυχίο δραματικής τέχνης, η Κατερίνα Χέλμη, μετά από αυτή την διδακτική της περιπλάνηση, θα πάρει από την Σχολή του άλλου μεγάλου δασκάλου του θεάτρου Πέλλου Κατσέλη. Αλλά να που κυκλοφορεί και η πρώτη της συμμετοχή στην μεγάλη οθόνη, με την ταινία «Μπάρμπα Γιάννης Κανατάς» το 1957, των Φρίξου Ηλιάδη και Κώστα Στράντζαλη, που συνοδεύεται από εγκωμιαστικές κριτικές. Εκεί υποδύονταν μια Πλακιώτισσα που της έκαναν καντάδες. Ο φυσικός της χώρος θα έλεγε κανείς, αφού βίωνε ως κάτοικος από παιδάκι, το ηθικό χρώμα και τον ρομαντισμό της Πλάκας. Έχοντας προηγηθεί και μια ταινία με τον Γκρέκ Τάλλας «Αγιούπα». Μοναδική εμπειρία, δοθέντος ότι της έδινε την ευκαιρία με τα γυρίσματα, να έλθει σε επαφή με το μαγικό τοπίο της αγροτικής Λάρισας, αλλά και άλλες ομορφιές της ελληνικής γής.
Θα ακολουθήσει μια αλυσίδα εξαιρετικών κινηματογραφικών ερμηνειών, στις οποίες η εμπνευσμένη Κατερίνα Χέλμη, χτίζει μια δυνατή σχέση με τους σινεφίλ, ως ένα υψηλού ήθους δραματικό ταλέντο, χωρίς να παραβλέψει κανείς και την «άγρια» μοναδική ομορφιά της, αλλά και τα απαράμιλλα κατά πολλούς σε ομορφιά, πόδια της. Αναφέρουμε ενδεικτικά φίλμς στα οποία η Κατερίνα Χέλμη, αποτυπώνει αδρά τον λυρικό ίσκιο της. «Η αγάπη μας», «Νόμος 4000», «Έγκλημα στο Κολωνάκι» κ.α. Αλλά μαζί με αυτά θα έλθει κα η ιστορική της συμμετοχή στα επικά «Κόκκινα φανάρια», του Βασίλη Γεωργιάδη. Της απευθύνει πρόσκληση η φίλη της Μαίρη Χρονοπούλου «Έλα από το θέατρο, έχουμε ένα έργο με πολλούς ρόλους. Αρχικά της προτείνουν να υποδυθεί τον ρόλο της «πριγκιπέσσας», που στην ταινία θα υποδυθεί η έξοχη Τζένη Καρέζη. Ενώ σε μια άλλη κοπέλα την Έρση Βαλαβάνη, προτείνουν τον ρόλο της «Μαρίνας» με τον οποίο θα έμενε στην ιστορία η Κατερίνα Χέλμη. Η Βαλαβάνη, δεν είχε ωστόσο το ηθικό νεύρο που απαιτούσε η περίσταση. Η Κατερίνα της έδωσε τότε στην δοκιμή μια σπρωξιά, λέγοντάς της «παίξτο πιο δυνατά» !. Αλλά στην σκηνή είναι παρόν και ο σκηνοθέτης Αλέξης Δαμιανός, βοηθός του Γεωργιάδη, όπως και ο Αλέκος Γαλανός, που θα φωνάξει επιτακτικά «στόπ αλλαγή ρόλων» !!! Έτσι η Κατερίνα, θα πάρει τον ρόλο της τραγικής «Μαρίνας», που στο τέλος αυτοκτονεί, έχοντας πεί, την θρυλική ατάκα στην ταινία «Μην μ΄ αφήνεις Ντορή μου, θα φαρμακωθώ», στον μαστροπό κινηματογραφικά εραστή της Κώστα Κούρτη ! Για την αυτοκτονία της θεατρικά θα πει κάποτε, «τυχαία σκόνταψα, αλλά έχοντας την εμπειρία του χορού, έμοιαζε να ΄ναι φυσικό» ! Ήταν στα 1962 λοιπόν με τα «κόκκινα φανάρια» θεατρικά να σαρώνουν για τρία χρόνια στο θέατρο «Πορεία», με πρωταγωνίστρια την μεγάλη Μαίρη Χρονοπούλου. Τελικά ο Βασίλης Γεωγιάδης θα μεταφέρει την παράσταση και στον κινηματογράφο, με τα γνωστά αισθητικά αποτελέσματα, κληροδοτώντας μας, με την μοναδική σκηνοθετική μαγεία του, ίσως το μεγαλύτερο αριστούργημα της μεγάλης μας οθόνης ! Αλλά και πια ήταν η αντιμετώπιση του κόσμου, απέναντι σε αυτούς τους extreme για τα κοινωνικά ήθη της εποχής ρόλους της «πόρνης»; Θα εξομολογηθεί η ίδια, πως το κοινό είχε και την ωριμότητα, αλλά και την ικανότητα, να κατανοήσει αυτές τις καλλιτεχνικές της επιλογές. Συνολικά η Κατερίνα Χέλμη έπαιξε σε 25 ταινίες και 4 τηλεοπτικές σειρές.
Αναθρεμμένη σε ένα περιβάλλον ελευθερίας η μεγάλη μας πρωταγωνίστρια, ήθελε πάντα να έχει την ηθική αυτονομία της και τον έλεγχο στο μεγάλο παιγνίδι της ζωής. Ήταν «μαγκάκι» από παιδί, ντόμπρα, ρηξικέλευθη και ασυμβίβαστη, αντίπερα σε κάθε κοινωνικό κλισέ της εποχής της. Για αυτό και επέλεγε πάντα ρόλους, που έβγαζαν ψυχή, ηθικό νεύρο και αυτονομία. Γυναίκα χειραφετημένη και γεννημένη να πρωταγωνιστήσει, για αυτό και απέρριπτε στην καριέρα της ρόλους, όπως χαζοκυρίας, με φτερά και καπελαδούρες ! Γυναίκα αυτόνομη με προσωπικότητα, που άφηνε πάντα στο σανίδι, την ωραία γεύση του υψηλού κύρους. Την ίδια οδό με το σανίδι ακολούθησε και στην ζωή της, κρατώντας πάντα τον έλεγχο του. Ασυμβίβαστη και ατιθάσευτη. Και δεν δέχονταν μύγα στο σπαθί της. Κάποτε όπως η ίδια εξομολογήθηκε, που πήγαν στον Μίνο Βολανάκη και την διέβαλαν, κατά την συνεργασία της με το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος (ΚΘΒΕ), ευθύς αμέσως, με το ανεκδιήγητο πείσμα της, υπέβαλε την παραίτησή της ! Και σε αυτή την στάση ζωής, την κατευόδωναν και τα λόγια του μεγάλου μας κωμικού Ορέστη Μακρή – που ως Πλακιώτης, ήταν γείτονας και φίλος του πατέρα της – «Θα έχεις μια πλακέτα της είχε πει, εδώ – δείχνοντας την θέση της καρδιάς – που θα λέει : Γιατί είσαι πιο έξυπνος από μένα;» - και που με τον τρόπο του υπαινικτικά, της είχε πεί να προσέχει τους επαγγελματικούς ανταγωνισμούς και τον ανθρώπινο φθόνο. Σημειώνοντας εδώ, ότι παρόλη της μεγάλη της επιτυχία στα πρώτα της βήματα, δεν είχε αντιμετωπίσει τον αναμενόμενο φθόνο των παλιών πρωταγωνιστριών, που ως συνήθως κάθε νέα δυναμική και ανταγωνιστική παρουσία, την υποδέχονταν καυστικά. Είχε αναμφίβολα συντελέσει σε αυτό και η συνετή συμπεριφορά της, με όλους τους μεγαλύτερους συναδέλφους της. Θα πεί η ίδια χαρακτηριστικά, ήμουν «γλυκόστομη», με τα παλαιότερα εδραιωμένα γυναικεία ονόματα.
Τον τελευταίο καιρό η αξεπέραστη Κατερίνα Χέλμη, είχε μια πολύ ευχάριστη συνεργασία με νέους ανθρώπους καλλιτέχνες, που τις έδωσε στην κυριολεξία φτερά. Πρόκειται για την θεατρική διασκευή ενός βιβλίου της Φωτεινής Τσαλίκογλου, από τον ελπιδοφόρο σκηνοθέτη Μάνο Καρατζογιάννη – που πραγματεύεται την τραγωδία του μικρασιατικού ελληνισμού – την παράσταση «Πατρίδα Τώρα – 8 ώρες και 35 λεπτά», όπου η Κατερίνα Χέλμη, ερμηνεύει την πολύπλαγκτη ζωή της γιαγιάς Ερασμίας. Η παράσταση παίζεται στο θέατρο «Σταθμός». Ενώ αναφέρεται με τα καλύτερα για τον Μάνο Καρατζογιάννη, που έκανε το μυθιστόρημα της Φωτεινής Τσακλίκογλου να «μιλήσει», αποτυπώνοντας με παραστατική ενάργεια, τα ηθικά καύματα του ξεριζωμένου από τις πατρογονικές του εστίες μικρασιατικού ελληνισμού. Και για τούτο δακρύζει καθώς λέει, διερμηνεύοντας στην παράσταση στο τραγικό πρόσωπο της γιαγιάς «Ερασμίας», τα ανεπούλωτα τραύματα των Ελλήνων της Ιωνίας. Κομμάτι εξάλλου για το οποίο έχει γράψει περίσεπτες μελέτες και ο σύζυγός της, διαπρεπής καθηγητής της ιστορίας, Κωνσταντίνος Σβολόπουλος. Ενώ συνάμα μοιράζει τον δημιουργικό χρόνο της, στο ελκυστικό πεδίο της συγγραφής, έχοντας αθλήσει και εδώ με μεγάλη επιτυχία. Έχει γράψει αρκετά βιβλία και τώρα ετοιμάζει την αυτοβιογραφία της υπο τον τίτλο «Και λοιπόν τώρα;» από τις εκδόσεις «Μίλητος». Όμως αυτή η ηθική λεβεντιά που πάντα κατευόδωνε την ατίθαση Κατερίνα Χέλμη, στον καλλιτεχνικό και κοινωνικό της βίο, την συνοδεύει και απέναντι στον αυτονόητο φόβο κάθε ανθρώπου για τα γηρατειά και τον θάνατο. Δεν επιδιώκει τα φτιασίδια και το «βερνίκωμα» άλλων, για να φαίνεται νεότερη και «καλύτερη», όπως χαρακτηριστικά λέει. Της αρέσει έτσι όπως είναι αρκεί να είναι γερή, αφού βρίσκει το νόημα της ζωής, σε τούτη την ώριμη ηλικία της, στην στοργή, την αγάπη και την ατίμητη θαλπωρή, του του λατρεμένου της συζύγου Κωνσταντίνου Σβολόπουλου.
Βαθύ λυρικό κύτταρο, πολυμερής θεατρική παιδεία, αλλά και μια σπάνια «αγριωπή» ομορφιά, ήταν τα στοιχεία με τα οποία πορεύτηκε στον πολύπλαγκτο καλλιτεχνικό της βίο, αυτή η ατίθαση και ασυμβίβαστη μούσα του θεάτρου και του κινηματογράφου μας, που μας δίδαξε με την έξοχη υποκριτική της τέχνη, μέσα από τους ρόλους της «πόρνης» τι θα πεί τιμή και αξιοπρέπεια. Και έτσι θυμάμαι και εγώ αυτό τον ωραίο και γλυκύτατο άνθρωπο, την Κατερίνα Χέλμη, σαν μου την γνώρισε στα φοιτητικά μου χρόνια, στην φοιτητική Εστία Ζωγράφου (ΦΕΕΜΠ), η αγαπημένη μου φίλη - «μητέρα» Κατερίνα Αντωνάτου – Γούτη, μητέρα του προπονητή της Καλλιθέας Βαγγέλη Γούτη ! Να είσαι πάντα καλά, λατρεμένη μας Κατερίνα Χέλμη. Σε αγαπούμε πολύ και θα μας διδάσκεις για πάντα τι θα πεί ΤΙΜΗ !!!
Κινηματογράφος :
1957 «Μπαρμπαγιάννης κανατάς», 1959 «Ερωτικές ιστορίες», «Έγκλημα στο Κολωνάκι»,
1960 «Μια του κλέφτη», 1961 «Μάνα μου τον αγάπησα», 1962 «Νόμος 4000», «Η μεγάλη θυσία», 1963 «Ίλιγγος», «Χωρίς ταυτότητα», «Τα κόκκινα φανάρια», 1965 «Οι εχθροί», 1967 «Εις θάνατον», 1968 «Η αγάπη μας», «Το μαύρο στάχυ», 1969 «Ζαβολιές», «Αδυναμίες», «Πυρετός στην άσφαλτο», 1970 « Νατάσα», «Η Μεσόγειος φλέγεται», «Δεν υπάρχουν λιποτάκτες», 1971 «Μάρα η τσιγγάνα», 1979 «Στο δρόμο του Λαμόρε», 1980 «Ο Γυρολόγος», 1982 «Άγγελος», 1995 «Η ζωή ενάμισυ χιλιάρικο», 2001 «Αλεξάνδρεια», 2007 «Ελ Γκρέκο» (ταινία)
Tηλεοπτικές σειρές :
1990 «Οικογένεια», 1992 «Οι φρουροί της Αχαΐας», 1993 «Αμαρτίες γονέων», 1995 «Χαμέ-νη άνοιξη»
Υ.Γ. Ο πολιτισμός στις οδυνηρές οικονομικά μέρες μας, είναι τελείως περιθωριοποιημένος από την πολιτεία και υποχρηματοδοτημένος, με τις κεντρικές του δομές να αργοσβήνουν μία, μία. Πέρα από τον ελάχιστο παραπάνω οφειλόμενο φόρο τιμής, στους μεγάλους έλληνες ηθοποιούς μας, που διαμόρφωσαν το σύγχρονο πνευματικό ήθος του ελληνικού λαού και τον στήριξαν ηθικά στις δίσεκτες μεταπολεμικές μας δεκαετίες, που τις σκίαζαν οι οικονομικές στρεβλώσεις και οι κοινωνικές δυσπλασίες, οφείλουμε σήμερα ως πολιτεία με σοβαρότητα και ευθύνη, να καταστρώσουμε ένα κεντρικό Master Plan για τον πολιτισμό, που συνυφαίνοντας αρμονικά, τις αρχαιότητες, την πολιτισμική κληρονομιά και το πολύτιμο ανθρώπινο δυναμικό μας, σε κάθε γωνιά της ελληνικής περιφέρειας, θα δώσει ώθηση στην εθνική οικονομία και την περιφερειακή ανάπτυξη.
www.panosavramopoulos.blogspot.gr
