Ο θεσμικός εκσυγχρονιστής, Χαρίλαος Τρικούπης
Γράφει ο Πάνος Ν. Αβραμόπουλος
Στο δύσβατο πεδίο του θεσμικού εκσυγχρονισμού της χώρας, προβάλλει επιβλητικά η άχραντη ηθικά μορφή του Χαρίλαου Τρικούπη. Του πολιτικού που με τις εύτολμες μεταρρυθμιστικές του παρεμβάσεις και το θεσμικά εκσυγχρονιστικό έργο του, άλλαξε άρδην την φυσιογνωμία της Ελλάδος στον 19-ο αιώνα και της προσέδωσε ευρωπαϊκό προσανατολισμό. Οι κεντρικές μεταρρυθμιστικές τομές της χώρας μας στον 19-ο αιώνα, φέρουν στο ακέραιο την σφραγίδα του Χαριλάου Τρικούπη, αλλά και την αγωνία του να παρακολουθήσει τον ταχύρυθμο ευρωπαϊκό βηματισμό. Αλλά και στο ακανθώδες πεδίο της πολιτικής μας ακεραίωσης, ο σπουδαίος αυτός πολιτικός μας άνδρας, αποτύπωσε αδρά τον ίσκιο του. Εισήγε την περίφημη αρχή της δεδηλωμένης, μέσω της οποίας ο βασιλέας θα έδινε την εντολή σχηματισμού κυβερνήσεως στον πλειοψηφούντα πολιτικό σχηματισμό – και όχι όπου ήθελε κατά το δοκούν – ο οποίος εν συνεχεία θα έπρεπε να τύχει της εμπιστοσύνης της Βουλής. Πρωθύστερα ο βασιλεύς έδινε κατά την επιθυμία του και κατά παραχάραξη της λαϊκής ετυμηγορίας την εντολή σχηματισμού κυβερνήσεως, όχι στον πλειοψηφούντα στις εκλογές πολιτικό σχηματισμό, άλλα όπου αυτός έκρινε σκόπιμο !!! Με αλγεινό αποτέλεσμα την πολιτική αστάθεια και την εκδήλωση έκθεσμων πολιτικών παρεμβάσεων. Αλλά και στο πεδίο της ανασυγκρότησης των στρατηγικών υποδομών της χώρας, ο μεταρρυθμιστής πολιτικός άφησε άνεξίτηλο το στίγμα του.
Δημιούργησε το πρώτο σιδηροδρομικό δίκτυο της Ελλάδας, διάνοιξε την διώρυγα της Κορίνθου, προσδοκώντας να κάνει ακόμα και την Ζεύξη Ρίου-Αντιρρίου, έργο που τελικά θα υλοποιηθεί στις μέρες μας. Αναδιάρθρωσε το φορολογικό σύστημα, ενώ και στο φάσμα της εξωτερικής πολιτικής, έδωσε διπλωματικό κύρος στην χώρα και σφυρηλάτησε με αξιοπρέπεια τον ευρωπαϊκό της προσανατολισμό. Ο λαμπρός μεταρρυθμιστής της Ελλάδος, αποστρέφονταν μετά βδελυγμίας τον στείρο κομματισμό, τον λαϊκισμό και το πελατειακό κράτος. Πολέμησε μέχρις εσχάτων τις πελατειακές σχέσεις, για να καταβάλλει για αυτές του τις επιλογές, το υψηλό κόστος εξόδου του απο το πολιτικό μας σύστημα. Τον στεφάνωσε όμως ο κότινος αριστείας της ελληνικής ιστορίας, για την αυστηρή προσήλωσή του στους θεσμούς και το μαχητικό του σθένος στις μεταρρυθμίσεις.
Ο Χαρίλαος Τρικούπης είδε το φως της ζωής στις 11 Ιουλίου του 1832 σε ένα πολιτικά και πολιτισμικά εύκρατο περιβάλλον, που προοικονομούσε την λαμπρή παρουσία του στην πολιτική και τα γράμματα. Πατέρας του ήταν ο σπουδαίος ιστορικός και πρωθυπουργός της Ελλάδος Σπύρος Τρικούπης και μητέρα του η Αικατερίνη Μαυροκορδάτου, αδελφή του επίσης σπουδαίου διπλωμάτη, αλλά και αρχιτέκτονα της πολιτικής ραδιουργίας συνάμα !!! Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Το άνοιγμα έτσι της ηθικής ευαισθησίας του νεαρού Τρικού-πη, σημαδεύτηκε απο πλούσιες και σπάνιες εμπειρίες στα γράμματα και στην πολιτική. Έλαβε τα βασικά μαθήματα δημοτικής εκπαίδευσης στο Ναύπλιο και εν συνεχεία ήλθε για το Γυμνάσιο στην Αθήνα. Με την αποπεράτωση των γυμνασιακών του σπουδών, φοίτησε για τρία χρόνια στη Νομική Αθήνας και στη συνέχεια μετέβη στο Παρίσι για μεταπτυχιακά, όπου και αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Νομικής. Το 1853 ξεκινά την σταδιοδρομία του στο Διπλω-ματικό Σώμα και για 11 χρόνια θα διανύσει μια λαμπρή πορεία. Πρωτίστως θα θητεύσει στην πρεσβεία του Λονδίνου, της οποίας προΐσταται ο πατέρας του. Κατά την παραμονή του στην γηραιά αλβιώνα, θα σφυρηλατήσει το σπουδαίο πολιτικό του υπόβαθρο, παρακολουθώντας και μελετώντας προσεκτικά τις δομές του αγγλικού πολιτικού συστήματος. Έχοντας αποκομίσει έτσι απο αυτή την θητεία του σπουδαία εμπειρία, ο Χαρίλαος Τρικούπης θα ηγηθεί το 1863 της αντοπροσωπείας μας, που θα διαπραγματευτεί την προσάρτηση των Ιονίων Νήσων στην Ελλάδα, η οποία θα πραγματοποιηθεί στις 16 Μαρτίου του 1864.
Πρόβα τζενεράλε στην πολιτική σκηνή θα κάνει το 1862, εκλεγόμενος πληρεξούσιος της ελληνικής παροικίας του Μάντσεστερ στην Συντακτική Συνέλευση. Και το 1865 θα εκλεγεί για πρώτη φορά βουλευτής Μεσολογγίου, με τον κομματικό σχηματισμό του κραταιού Αλέξανδρου Κουμουνδούρου. Στην σχηματισθείσα κυβέρνησή του, ο Κουμουνδούρος αναγνωρίζοντας την σπάνια και πολυεδρική παιδεία του Χαρίλαου Τρικούπη, του αναθέτει το ευαίσθητο υπουργείο των Εξωτερικών. Ήταν μόλις 33 χρονών !!! και διαχειρίζονταν τις τύχες της Ελλάδος. Η επελάσή του στο πολιτικό μας πεδίο, ήταν πλέον καταιγιστική. Σ΄αυτή την πολιτική του φάση ο Μεσολογγίτης πολιτικός αποδύεται σε έναν μεγάλο αγώνα, για να τονώσει το πολιτικό κύρος της Ελλάδος. Προτάσσοντας αξιοπρέπεια, δεν επεσκέπτετο τους ξένους πρέσβεις ο ίδιος, αλλά αξίωνε αυτοί να επισκεφθούν τον υπουργό εξωτερικών της Ελλάδος. Έκτοτε θα δημιουργήσει ένα διπλωματικό θέσμιο-ήθος που φθάνει μέχρι τις μέρες μας. Πάραυτα λόγω της οξύτητας του κρητικού ζητήματος, η κυβέρνηση Κουμουνδορου, θα καταρρεύσει.
Ο Αιτωλοακαρνάνας πολιτικός θα απόσχει προσωρινά απο το πολιτικό παιχνίδι και θα εστιάσει την προσοχή του στην δημιουργία δικού του κομματικού σχηματισμού. Ιδρύει έτσι το «Πέμπτο Κόμμα», που θα αποτελέσει το πρώτο συγκροτημένο με δομή και αρχές κόμμα στην Ελλάδα. Ο πυρήνας του νεότευκτου αυτού κομματικού σχηματισμού, θα εκφράσει πολιτικά την ανάγκη εκσυγχρονισμού της χώρας. Θα κατέλθει και πάλι στις εκλογές της 23 Ιουνίου 1874, ωστόσο ανεπιτυχώς. Είναι η τραγική περίοδος του πλήρους εκμαυλισμού του δημοσίου βίου μας, απο τον πατέρα της φαυλοκρατίας Δημήτριο Βούλγαρη – τον περιβόητο «Τζουμπέ»- που θυσιάζει κάθε έννοια ηθικής, προκειμένου να εξασφαλίσει την πολιτική του επιβίωση. Ο ρηξικέλευθος μεταρρυθμιστής Τρικούπης, δημοσιεύει ένα πύρινο άρθρο στις 29 Ιουνίου του 1874, του υπο τον τίτλο «Τις πταίει;» για τον εκπεσμό της δημοσίας ζωής της Ελλάδας, στην εφημερίδα «Οι καιροί» του Πέτρου Κανελλίδη. Στο άρθρο του ακόμα ο Τρικούπης κατηγορεί ευθέως τον βασιλιά Γεώργιο τον Α΄, για μηχανορραφίες και για τις εξωθεσμικές του παρεμβάσεις, αφού παραβλέποντας προκλητικά το Κοινοβούλιο, διορίζει υπουργούς απο την μειοψηφία.
Εισηγείται έτσι στον βασιλιά, να διορίζει πρωθυπουργό τον αρχηγό του πλειοψηφήσαντος κόμματος, που θα απολαμβάνει παράλληλα της εμπιστοσύνης της Βουλής. Πρόκειται για την περίφημη «Αρχή της Δεδηλωμένης», που άλλαξε άρδην τον πολιτικό ρούν της Ελλάδος και θα κυρωθεί συνταγματικά το 1927. Το άρθρο του Τρικούπη θα συγκλονίσει τον πολιτικό κόσμο της χώρας και θα προξενήσει την προφυλάκισή του για μια ημέρα. Ωστόσο όμως θα εξακοντίσει το κύρος του σε όλη την Ελλάδα. Στις 27 Απριλίου του 1875, ο μεγάλος Χαρίλαος Τρικούπης ανέρχεται στην πρωθυπουργία της χώρας. Και για τα επόμενα 20 χρόνια, θα κανοναρχεί την πολιτική μας ζωή, δρομολογώντας τον αστικό εκσυγχρονισμό της Ελλάδας. Κεντρικός του αντίπαλος θα είναι ο κραταιός Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, που τον είχε εισαγάγει στην πολιτική !!! Και στην συνέχεια τον «προαιώνιο» εχθρό του, θα αποτελέσει ο γρανιτένιος ηγέτης του παλαιοκομματισμού της εποχής, Θεόδωρος Δηληγιάν-νης. Που του προσδίδουν και το παρατσούκλι ο «Κορδόναρος», διότι περιπαιχτικά αποκαλούνταν το κόμμα του «Κορδόνι». Το επίσημο όνομα του σχηματισμού του Θεόδωρου Δηληγιάννη ήταν «Εθνικό Κόμμα» και οι χρονικογράφοι της εποχής, αποδίδουν το «Κορδόνι» σε μια παρότρυνση του Θεόδωρου Δηληγιάννη πρός τους βουλευτές του της επαρχίας «Είμαι βέβαιος, ότι ο συνδυασμός σας θα βγεί κορδόνι». Υπαινισσόμενος, ότι θα εξελέγοντο σειριακά όλοι οι υποψήφιοι. Προσδοκία του Δηληγιάννη που τελικά θα επαληθευτεί στην συγκεκριμένη εκλογική αναμέτρηση !!! Ο Χαρίλαος Τρικούπης απο την άλλη, είχε ως έμβλημα του κόμματός του την «Εληά». Δεν θα λείψουν μέσα στην πολιτική διελκυστίνδα των δυο μονομάχων και τα ευφυή λαϊκά στιχουργήματα, στην προσπάθεια της μιας πλευράς, να διακωμωδήσει την άλλη !!! Οι Δηληγιαννικοί λοιπόν θα στιχουργούν περιπαιχτικά : «Tο Κορδόνι στο Παλάτι / κι η Εληά μέσ΄ το αλάτι»! Και οι Τρικουπικοί απο την πλευρά τους, με ευφυία θα ανταπαντούν «Για δες πώς μας κατάντησε το άθλιο Κορδόνι / πενήντα πέντε το ψωμί και δέκα το λεμόνι». Δοθέντος ότι επι της διακυβερνήσεως του Δηληγιάννη, το ψωμί είχε 50 λεπτά, δηλαδή μισή δραχμή, η οκά και τα λεμόνια κόστιζαν μια πεντάρα τα δύο.
Τρικούπης και Δηληγιάννης λοιπόν θα διασταυρώσουν πολιτικά τα ξίφη τους πολλές φορές και θα αλληλοδιαδέχονται ο ένας τον άλλον επι μακρού στην πρωθυπουργία. Εδικώτερα ο Χαρίλαος Τρικούπης ανέλαβε επτά φορές την πρωθυπουργία της χώρας και ο Δηληγιάννης τέσσερις. Συνολικά στο πηδάλιο της πρωθυπουργίας ο Τρικούπης θα παραμείνει για 11 χρόνια, διάστημα που τον καθιστά τον μακροβιότερο πρωθυπουργό της Ελλάδος. Υλοποιώντας το πολυδιάστατο και εμπνευσμένο μεταρρυθμιστικό του έργο, θα εκσυγχρονίσει την ελληνική γεωργία, το φορολογικό μας σύστημα, την εθνική άμυνα και θα προβεί ακόμα στην πραγμάτωση ενός γιγάντιου προγράμματος αναπτυξιακών έργων - υποδομών, που μεταξύ άλλων εμπεριέχει την δημιουργία του σιδηροδρομικού δικτύου όπως προαναφέραμε, την διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου κ.α.
Όμως η ασθμαίνουσα και μικρή εθνική οικονομία της εποχής, δεν θα αντέξει το αναπτυξιακό πρόγραμμα του Τρικούπη. Για να καλύψει τα μεγάλα χρηματοδοτικά κενά, θα αυξήσει τους υπάρχοντες και θα θεσπίσει νέους φόρους, κάτι που θα προξενήσει την καθολική λαϊκή δυσαρέσκεια. Μάλιστα ο τύπος της εποχής θα του προσδώσει περιπαιχτικά τα επίθετα «φορομπήχτης» και «πετρέλαιος». Πάραυτα η οικονομία θα καταρρεύσει και μέσα απο την Βουλή αφού κηρυχτεί στάση πληρωμών στα χρέη της Ελλάδος, ο Χαρίλαος Τρικούπης με δραματικό τρόπο θα αναφωνήσει το περίφημο «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν». Θα ακολουθήσει ο στενός διεθνής οικονομικός έλεγχος της χώρας και θα εγκαθιδρυθούν και τα γνωστά μας εθνικά μονοπώλια σπίρτων, οινοπνεύματος και παιγνιοχάρτων, για την αποπληρωμή του εξωτερικού μας χρέους.
Ωστόσο και η λαϊκή δυσφορία υποδαυλιζόμενη και απο τον λαϊκιστή Δηληγιάννη, για τον Χαρίλαο Τρικούπη έχει φτάσει στα ύψη. Στην ιστορική εκλογική αναμέτρηση της 16-ης Απριλίου του 1895, ο κομματικός σχηματισμός του Χαρίλαου Τρικούπη υφίσταται συντριβή και ο ίδιος δεν κατορθώνει καν να εκλεγεί βουλευτής. Θα απολέσει την έδρα του στο Μεσολόγγι για 4 μόλις ψήφους, απο τον ταπεινό κεφεπώλη Άνθιμο Γουλιμή. Έτσι κατάφορτος απο πίκρα ο Χαρίλαος Τρικούπης, αποχωρεί απο την πολιτική μας σκηνή. Θα πεί μάλιστα χαρακτηριστικά την ιστορική του φράση «Ανθ΄ ημών Γουλιμής, .... καληνύχτα σας» !!! Θα επιχειρήσει ένα ταξίδι ψυχικής ανάτασης στην Ευρώπη, ωστόσο η έλλειψη του γιγάντιου κύρους του και της πολιτικής του σωφροσύνης, θα είναι έκδηλα στην πολιτική μας ζωή. Ορισμένοι φίλοι του Χ.Τ. θέλοντας να αρθεί η μεγάλη αδικία πρός το πρόσωπό του, του καταθέτουν υποψηφιότητα για την αναπληρωματική εκλογή της επαρχίας Βάλτου, χωρίς καν να τον ενημερώσουν. Εκλέγεται με συντριπτική πλειοψηφία στις 17 Μαρτίου 1896. Πάραυτα με όλες τις τραγικές εξελίξεις στην πολιτική παρουσία του, έχει υποσκαφθεί σοβαρά η υγεία του. Λίγες μέρες έτσι ω της ειρωνείας μετά την εκλογή του, αφήνει την τελευταία του πνοή στις Κάννες. Γεγονός που προξενεί πάνδημη θλίψη στον ελληνικό λαό, για τη απώλεια του λαμπρού πολιτικού του τέκνου, που το είχε εξάλλου κατάφωρα αδικήσει. Αλοίμονο !!! αείποτε αυτή ήταν η μοίρα των μεγάλων πολιτικών μας ηγετών-μεταρρυθμιστών. Καποδίστριας, Κουμουνδούρος, αργότερα Βενιζέλος κ.α. θα δοκιμάσουν το ποτήρι της πολιτικής αχαριστίας, μέχρι τέλους !!!
Ο Χαρίλαος Τρικούπης έκλεισε τα μάτια για πάντα απο την ζωή, στις 30 Μαρτίου 1896 στις Κάννες, την ίδια στιγμή που ελάμβανε χώρα στην Αθήνα, η αναβίωση των Α΄ Ολυμπιακών Αγώνων. Η σωρός του αφίχθη στις 5 Απριλίου 1896 στον Πειραιά και απο κεί οδηγήθηκε στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής – εκεί κοντά στην Ακαδημίας υπήρξε άλλωστε και η οικία του μεγάλου μας ανδρός – για λαϊκό προσκύνημα. Όπως ο ίδιος διακαώς επιθυμούσε, τάφηκε στον οικογενειακό τάφο των Τρικούπηδων στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Ήταν ένας μεγάλος της πολιτικής μας ζωής στον 19-0 αιώνα, που με τις εύτολμες και ρηξικέλευθες μεταρρυθμιστικές του παρεμβάσεις, άλλαξε ριζικά την μοίρα του ελληνικού κράτους και του προσέδωσε τον πολύτιμο ευρωπαϊκό του προσανατολισμό. Απεγκλωβίζοντάς το, απο την οπισθοδρόμηση και την υστερούσα βαλκανική του φυσιογνωμία. Το παρόν δοκίμιο έχει δημοσιευθεί σε εφημερίδες της Ηλείας και σε περιοδικά πολιτικού ενδιαφέροντος.
*Ο συγγραφέας Πάνος Ν. Αβραμόπουλος, είναι Α΄ Αναπληρωματικός Δημοτικός Σύμβουλος Αθηναίων
www.panosavramopoulos.blogspot.gr