Στρατής Τσίρκας
Γράφει ο Πάνος Ν. Αβραμόπουλος
Γράφει ο Πάνος Ν. Αβραμόπουλος
Έδωσε με την πρωτοπόρα αισθητικά και ετάζουσα γραφή του, νέα πνοή στην ελληνική πεζογραφία και αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους έλληνες λογοτέχνες, που εντάσσεται στο χρονικό πεδίο της μεσοπολεμικής και μεταπολεμικής μας λογοτεχνίας. Ο λόγος για τον Στρατή Τσίρκα λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Γιάννη Χατζηπατέρα, από παρατσούκλι του πατέρα του. Βαθύτατα πολιτικοποιημένος. Παράλληλα διανοούμενος που δεν δίστασε άλλωστε προκειμένου να προασπίσει την ηθική και πνευματική του ελευθερία, να συγκρουστεί μετωπικά και με τους κομματικούς μηχανισμούς της Αριστεράς στην οποία ενεργά συμμετείχε. Ο Στρατής Τσίρκας που υπήρξε παράλληλα με την πεζογραφική του ιδιότητα και σπουδαίος ποιητής και δοκιμιογράφος, αποτέλεσε λαμπρό τέκνο του ακμάζοντος αιγυπτιακού ελληνισμού. Δέχτηκε έντονες αισθητικές επιδράσεις από το κοσμοπολίτικο πνεύμα της Αλεξάνδρειας και του Καίρου, πόλεις στις οποίες πέρασε μεγάλο τμήμα της ζωής του. Οι κοινωνικές ζυμώσεις που έλαβαν χώρα σ΄ αυτές τις δυο μεγαλουπόλεις, ο διαπολιτισμικός τους χαρακτήρας αφού συνιστούσαν σταυροδρόμια της Μέσης Ανατολής, αλλά και τα πολιτικά και ιστορικά γεγονότα του παροικιακού ελληνισμού, επηρεάζουν και διαμορφώνουν την αισθητική της γραφίδας του Τσίρκα. Ιδιαίτερα οι εξελίξεις αυτές επικεντρώνονται στην προσπάθεια δικαίωσης του κινήματος του Απρίλη του 1944, κατά το οποίο ο ελληνικός στρατός στη Μέση Ανατολή, ξεσηκώθηκε αντίπερα στην προσπάθεια διάλυσης και ολικής υποταγής του στην αγγλική διοίκηση. Ο Στρατής Τσίρκας έγινε ευρέως γνωστός στα ελληνικά γράμματα, αλλά και στη διεθνή πνευματική σκηνή με τα έργα του «Ο Καβάφης και η εποχή του» (1959) για το οποίο τιμήθηκε με το κρατικό γραφείο βιογραφίας, πολύ δε περισσότερο με την τριλογία του «Ακυβέρνητες Πολιτείες» (1960-1965), που συνίσταται στα έργα «Λέσχη» (1960), «Αριάγνη» (1962), «Η νυχτερίδα» (1965), για τα οποία τιμήθηκε με το βραβείο κριτικών και εκδοτών της Γαλλίας το 1972, οπότε και έδρεψε την διεθνή αναγνώριση. Εμβόλιμα να σημειώσουμε και την γνωριμία του συγγραφέα το 1930 με τον Κ. Καβάφη, που αναμφίβολα επηρέασε ζωτικά την αισθητική του ταυτότητα. Ο Στρατής Τσίρκας διακρίθηκε για το πλάτος του έργου του και το βάθος του στοχασμού του. Η ηθική δύναμη της αφηγηματικής του ικανότητας, η πολυδιάστατη γλωσσικά τεχνική του και το ύφος του, συνθέτουν το μεγάλο συγγραφικό του τάλαντο. Μέσα από το έργο του Τσίρκα αναδύεται το εύρος και ο κοινωνικός χαρακτήρας της ελληνικής παροικίας στην Αίγυπτο. Η πολυπολιτισμικότητα και ο πολύχρωμος χαρακτήρας της καθημερινότητας των μεγάλων αστικών κέντρων της Αιγύπτου και ιδιαίτερα της Αλεξάνδρειας και του Καίρου. Στο κύριο έργο του «Ακυβέρνητές Πολιτείες» που συνιστά την πεμπτουσία της συγγραφικής του ταυτότητας, αλλά και της λογοτεχνικής του παραγωγής, ο Στρατής Τσίρκας είναι βαθύτατα επηρεασμένος από τον Κ.Π. Καβάφη. Όπως σημειώνει ο μεγάλος κριτικός της λογοτεχνίας μας Αλεξ. Αργυρίου «Οι ακυβέρνητες πολιτείες» με την ρέουσα και πυκνή γραφή τους οφείλουν πολλά στη μελέτη του Τσίρκα για τον Καβάφη. Από τα τρία βιβλία της τριλογίας το πιο προηγμένο αισθητικά είναι «Η Λέσχη». Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της δημιουργίας, είναι η παρέλαση πλήθους προσώπων, που με την ανάγλυφη παρουσίασή τους, ο Τσίρκας κατορθώνει από πλάσματα της φαντασίας να τους δώσει υπόσταση. Στο μυθιστόρημα «Αριάγνη» βασικό υλικό του Τσίρκα είναι το κοσμοπολιτικό κλίμα της εποχής, το ελληνικό παροικιακό στοιχείο, αλλά και οι πολιτικές συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα.
Διεξοδική ακόμα αναφορά κάνει ο Τσίρκας στα κοινωνικά και πολιτιστικά στοιχεία της Μέσης Ανατολής. Μιλάει με παραστατική ενάργεια για το πνεύμα φιλοξενίας, τις συνήθειες της καθημερινής ζωής, αλλά και για τον τρόπο διατροφής των κατοίκων της Μέσης Ανατολής. Ιδού ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα «Για χάρη του ξένου η Αριάγνη μαγείρεψε μοσχαράκι λεμονάτο με πράσινες ελιές τσακιστές.Το τραπέζι ήταν στρωμένο στο βάθος του αντρέ (είσοδος) κάτω από τα τρία παράθυρα. Ένας κλαδωτός μουσαμάς χρησίμευε για τραπεζομάντηλο». Όπως αποτυπώνεται στην «Αριάγνη» οι μεγαλουπόλεις της Αιγύπτου που εισδέχονται στις αγκάλες τους ανθρώπους από διάφορες γειτονικές χώρες, αποτελούν το υπόστρωμα της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας και διαδραματίζουν πεδίο παραγωγής κοινωνικών προτύπων και συμπεριφορών. Σ΄ αυτές τις πόλεις αναπτύσσονται φυγόκεντρες και κεντρομόλες κοινωνικές δυνάμεις. Η κοινωνική συναναστροφή οικοδομείται πάνω στο πλαίσιο της γειτονιάς με κέντρο αναφοράς μια εκκλησία, ή ένα σχολείο. Η σύναψη κουμπαριών υποδηλώνει το χαρακτήρα εξωστρέφειας ή εσωστρέφειας των κοινωνικών ομάδων και τη σχέση τους προς άλλους λαούς που ζούν εκεί. Σπουδαίος κοινωνικός ανατόμος ο Τσίρκας παρακολουθεί αδιάλειπτα αυτά τα στοιχεία. Τα καταγράφει με αριστοτεχνικό τρόπο και δημιουργεί έτσι μια ρεαλιστική ατμόσφαιρα στο μυθιστόρημά του. Ένα ακόμα δείγμα υψηλής συγγραφικής τέχνης του Τσίρκα είναι η συλλογή διηγημάτων του υπο τον τίτλο «Στον κάβο». Εδώ οι χωρικές και χρονικές συντεταγμένες μας μεταφέρουν στην Αλεξάνδρεια του κοσμοπολιτισμού. Έρχεται σε επαφή ο αναγνώστης με μεγαλοπρεπή κτίρια που υποδηλώνουν το ένδοξο ιστορικό παρελθόν της πόλης. Η παλιά αριστοκρατική αίγλη είναι διάχυτη παντού. Κέντρο αναφοράς του παροικιακού ελληνισμού η πρώην μονή του Αγίου Σάββα, ιδρυθείσα από τον ευαγγελιστή Μάρκο. Στη αυλή ακόμα της μονής υπάρχει μια πελώρια καμπάνα, επιβλητικό δώρο του τσάρου Νικολάου της Ρωσίας που είχε πάρει λάφυρο από τη μάχη της Κριμαίας. Η τριλογία αν και θεωρητικά δημιουργήθηκε μεταξύ 1942-1944, ουσιαστικά απλώνεται σε πολλές δεκαετίες και διατέμνει το πολυεθνικό σταυροδρόμι της Μέσης Ανατολής. Η διαπολιτισμική συνύπαρξη πολλών λαών Ρωμαίων, Αράβων, Εβραίων Άγγλων, δημιουργεί ένα κοινωνικό πλαίσιο που υπερβαίνει απειροδύναμα τα εθνικά όρια κάθε λαού. Βασικός πρωταγωνιστής είναι ο άνθρωπος με την πολύτροπη θέλησή του, που όμως δεν μένει ανεπηρέαστος από το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής. Αναμφίβολα ο Στρατής Τσίρκας ανήκει στις μεγάλες φυσιογνωμίες της μεσοπολεμικής και μεταπολεμικής μας γενιάς και μαζί με τους Δ. Χατζή, Ανδρ. Φραγκιά, Αλ. Κοτζιά και Σπ. Πλασκοβίτη συνιστά μια κομβική παρουσία, στη μακρά πορεία εξέλιξης της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ο Στρατής Τσίρκας είδε το φώς της ζωής στο Κάιρο το 1911. Εργάστηκε αρχικά ως λογιστής. Από πολύ νεαρή ηλικία εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα από το οποίο διεγράφη το 1961, λόγω της αυτονομίας που εκδήλωσε, αλλά και της άρνησής του να αποκηρύξει το πρώτο έργο της τριλογίας του τη «Λέσχη». Παντρεύτηκε το 1937 την Αντιγόνη Κερασσιώτη και απόκτησε ένα γιό τον Κώστα (1957).Διασταύρωσε τα βήματά του με τους παγκοσμίου κύρους ποιητές Μπ. Μπρέχτ, Λουί Αραγκόν, Πάμπλο Νερούντα. Συμμετείχε ενεργά με την κήρυξη της δικτατορίας στο «Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο». Πέθανε από ανεύρυσμα στο Ιπποκράτειο σε ηλικία 69 ετών. Ίσως τα λόγια του παγκόσμια αναγνωρισμένου ποιητή μας Γιάννη Ρίτσου, να αποδίδουν κατά τον πιο εύστοχο τρόπο το μεγάλο έλληνα λογοτέχνη «Τα πεζογραφήματά του, είναι βαθιά δεμένα με τον ιστορικοκοινωνικό χώρο και έχουν αποκτήσει διαχρονική σημασία. Το παρόν κείμενο είναι απόσπασμα απο τον κύκλο δοκιμίων μου «Κορυφαίοι της ελληνικής πεζογραφίας» και έχει δημοσιευτεί σε εφημερίδες της Ηλείας και περιοδικά πνευματικού στοχασμού.
*Ο συγγραφέας Πάνος Ν. Αβραμόπουλος, είναι M.Sc Δ/χος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
www.panosavramopoulos.blogspot.gr