Αθανάσιος Πετσάλης-Διομήδης
Γράφει ο Πάνος Ν. Αβραμόπουλος
Γράφει ο Πάνος Ν. Αβραμόπουλος
Στην πνευματικά πολύπλαγκτη και ηθικά βασανισμένη γενιά του 30, που τόσο κατέλειπε σπουδαίο και νοηματισμένο έργο στην νεοελληνική γραμματεία, περίοπτη θέση κατέχει ο Θανάσης Πέτσαλης Διομήδης. Αποτύπωσε αδρά, με τον λεπταίσθητο χρωστήρα του τη δόξα και το μεγαλείο της αστικής τάξης – μέλος της οποίας υπήρξε – όπως και τις πτώσεις και της υφέσεις της και έδωσε αριστουργήματα στο φάσμα της διηγήματος και της ιστορικής μυθιστοριογραφίας, που θα μείνουν ανεξίτηλα στα ελληνικά γράμματα. Οι άχραντες ηθικά μορφές του Πετσάλη, όπως η Μαρία Πάρνη, αναδίνουν το άρωμα και την ευγένεια της αρχοντικής μεταπολεμικής Αθήνας, ενώ αντικατοπτρίζουν συνάμα τις εξελικτικές τάσεις της ελληνικής κοινωνίας. Η συγγραφική δημιουργία του Πετσάλη διίσταται σε δυο φάσεις. Στην πρώτη φάση ο δημιουργός και μεταξύ των ετών 1933 και 1935 γράφει μια τριλογία και υπο τον τίτλο «Γερές και αδύναμες γενιές» στην οποία επιχειρεί μια πανοραμική κάτοψη της ανώτερης κοινωνίας, εμφανώς επηρεασμένος από την αισθητική τάση του «ρεαλισμού», που θέλει το μυθιστόρημα καλλιτεχνική ανά-πλαση της πραγματικότητας. Κυρίαρχο εδώ πρόσωπο και στα τρία μυθιστορήματα του Πετσάλη είναι η Μαρία Πάρνη, στην μορφή της οποίας ο συγγραφέας αντικατοπτρίζει σε όλη τους την έκταση το μεγαλείο και τις αναλαμπές της αστικής τάξης. Πετυχαίνει έτσι να δώσει ένα λαμπρό αποτέλεσμα, που θα τύχει της ευμενούς υποδοχής της κριτικής, έστω και με τις έγκυρες ενστάσεις της. Ο Θανάσης Πετσάλης ίσως να αποτελεί τον πρώτο μυθιστοριογράφο μας που βγαίνει από τα σπλάγχνα της αστικής τάξης, αλλά συνάμα ίσως να είναι και ο πρώτος που καταδικάζεται να μην μπορεί να την δικαιώσει και να την λαμπρύνει στο έπακρο. Και τούτο διότι όπως επισημαίνει ο μεγάλος μας κριτικός Ανδρέας Καραντώνης «τον αλυσόδεσε στην ηθική της, απαγορεύοντας στο πνεύμα του να ξεπεράσει την ασφυκτική της ατμόσφαιρα και να την κοιτάξει ως μέρος του κοινωνικού συνόλου. Επιτρέποντάς του μόνο να υμνολογεί τα οικόσημά της, να περιγράφει με θαυμαστή γνώση και λεπτή καλαισθησία τη χλιδή και τους εύκολους έρωτές της και να νοσταλγεί σε τόνους υποβλητικούς λυρισμού τις παλιές της δόξες». Στη δεύτερη φάση της συγγραφικής του δημιουργίας η οποία είναι και περισσότερο δικαιωμένη, ο αθηναίος συγγραφέας επιχειρεί στροφή στην ιστορική μυθιστοριογραφία, αποτυπώνοντας την εξελικτική πορεία του ελληνισμού από την άλωση της πόλης, μέχρι και την τραγωδία της Μικράς Ασίας και εστιάζοντας στην διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης που τεχνουργείται στην κυριολεξία στο καμίνι της ιστορίας. Με τον ιστορικό του ετασμό, αλλά και την ηθική του ευαισθησία επιτυγχάνει και εδώ ο Πετσάλης, έλα λαμπρό αποτέλεσμα. Τα επικού χαρακτήρα και ογκωδέστατα σε μέγεθος μυθιστορήματα του, είναι έξοχες δημιουργίες, που μπορούν κατά μια έννοια πέρα από την αισθητική τους αξία και δύναμη, να διαβάζονται και σαν εγκόλπια εθνικής αυτοσυνειδησίας. Τα κυριότερα έργα αυτής της φάσης του Πετσάλη είναι οι «Μαυρόλυκοι», «Η καμπάνα της Αγίας Τριάδας» και ο «Ελληνικός Όρθρος». Και μέσα από αυτά ο συγγραφέας επιχείρησε μια πανοραμική κάτοψη της μετά τον 15-ο αιώνα κοπιώδους ιστορικής πορείας του ελληνισμού. Επιλέγοντάς τα πιο εκλεκτά της επεισόδια για να αποδώσει το χρώμα της ιστορίας, αλλά και την φυσιογνωμία εκείνων των καιρών. Με τους «Μαυρόλυκους» - όπως υποβλητικά εννοεί τα γένος των ελλήνων – προσπάθησε να συλλάβει την μεταφυσική ουσία της Ελλάδος, σε μια κρίσιμη καμπή, όπου ο ελληνισμός ήταν σε ύφεση, σε κατάσταση νεκροφάνειας. Και έχοντας σαφείς επιδράσεις από την ιστορία του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου επεδίωξε να δώσει ενιαίο χαρακτήρα στην πορεία των ελλήνων. Το ανηφόρισμά τους από την τη νεκροφάνεια του 1500 μ.Χ. έως την ανάταση και την ηθική έξαρση από το εγερτήριο σάλπιγμα του Ρήγα. Διαβάζοντας τους «Μαυρόλυκους» ο αναγνώστης δονείται ηθικά από τον αγώνα, την ηρωική πάλη και την αδιάκοπή προσπάθεια του γένους για να ανακτήσει την ελευθερία του, αλλά και να ξαναβρεί τον πνευματικό βηματισμό του στο ιστορικό διηνεκές. Αγώνας και πάλη που άλλοτε εκδηλώνονται μυστικά και υπόγεια και άλλοτε εκρηκτικά και επαναστατικά. «Άλλοτε σαν παθητική αντίσταση στα στήθια του ταπεινού και άσημου ραγιά και άλλοτε σαν οργανωμένη ενέργεια ανατρεπτική» όπως επισημαίνει ο κριτικός μας Απόστολος Σαχίνης. Παράλληλα όμως οι «Μαυρόλυκοι μας εδραιώνουν την πεποίθηση ότι δεν θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε τους σημερινούς έλληνες χωρίς την πλατιά γνώση της ανηφορικής ιστορικής πορείας των προγόνων μας. Μέσα από τις γεμάτες ηθική ένταση σελίδες τους, δεχόμαστε πλατιά ψυχικά ερεθίσματα, αφού πολλές φορές εκφεύγουν από το πεδίο της μυθιστορίας και αναλύουν τα αντικειμενικά ιστορικά γεγονότα. Το παιδομάζωμα για παράδειγμα είναι ένα συγκλονιστικό γεγονός, που το δίνει με παραστατική ενάργεια ο Πετσάλης και συγγραφική μαστοριά, κόβοντας στην κυριολεξία την ανάσα του αναγνώστη και κληροδοτώντας στην ελληνική γραμματολογία ένα λαμπρό καλλιτεχνικό χωρίο. Αυτό μας τεκμηριώνει από την άλλη την πεποίθηση ότι ο συγγραφέας δεν αντιμετώπισε την μαρτυρική ιστορική πορεία των Ελλήνων σαν μια απλή παράταξη γεγονότων, αλλά «έσκυψε πάνω της όπως θα έσκυβε πάνω στην ίδια την ζωή», κατά την εύστοχη παρατήρηση του κριτικού μας Ανδρέα Χατζίνη. Η παράθεση των ιστορικών γεγονότων έχει την ηθική δύναμη αυτοβίωτης εμπειρίας από τον συγγραφέα, που καθιστούν τον αναγνώστη συμμέτοχο των δραματουργικών σελίδων του.
Στην «Καμπάνα της Αγίας Τριάδας» ο Θανάσης Πετσάλης μέσα στο ζοφερό ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο της κατοχής με την ευδόνητη ευαισθησία του, αλλά και τον λυρικό κραδασμό του, επιχείρησε αφενός μέν μια εξωτερίκευση της προσωπικής του δραματικής βίωσης των γεγονότων, αφετέρου μια μορφή προσωπικής αντίστασης, μέσω της καταφυγής στην ιστορία. Περιγράφει με αδρές γραμμές την πείνα, την στέρηση, τις διώξεις, την έξοδο στο αντάρτικο, τον εμφύλιο σπαραγμό των ελλήνων και μέσα από την εξαίρετη τοιχογραφία του της κατοχικής Ελλάδας, απευθύνει ένα πανεθνικό κάλεσμα για αντίσταση. Στον «Ελληνικό Όρθρο» ο Πετσάλης ξεδιπλώνει μια πιο αυστηρή ιστορική οπτική των γεγονότων της εθνικής παλιγγενεσίας του ΄21. Έτσι μας δίνει τα πρόσωπα και τις εξελίξεις στην αυστηρώς αντικειμενική τους διάσταση. Στο πραγματικό ιστορικό τους επίπεδο. Ούτε πιο πάνω, μα ούτε και πιο κάτω. Μιλάει για τα κατορθώματα των ελλήνων, αλλά και τις μικρότητές τους, τον ηρωισμό τους, αλλά και την ηθική τους κατάπτωση, όταν προσβλημένοι από την αρρώστια της διεκδίκησης των εξουσιαστικών τιμαρίων, βυθίζονται στον εμφύλιο σπαραγμό. Το ’21 λοιπόν είναι κάτι πολυσύνθετο και αξεδιάλυτα δεμένο με την πολύπλαγκτη ψυχολογία των ελλήνων. Ένα ανυπέρβλητο ύψος ανιδιοτέλειας, αλλά και μια ευτέλεια εξοργιστική. Έτσι απολήγει και αυτή η ηράκλεια συγγραφική δημιουργία του Πετσάλη των 1100 περίπου σελίδων, σε ένα έξοχο εθνικό ανάγνωσμα, που βρίσκει τη δικαίωσή του ως σπουδαία καταγραφή της εθνικής αυτοσυνειδησίας, «μέσα από τα παραδείγματα του παρελθόντος και τις πράξεις των προγόνων μας», όπως εύστοχα επισημαίνει ο κριτικός μας Απόστολος Σαχίνης. Ο Θανάσης Πετσάλης- Διομήδης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1904. Υπήρξε γόνος μεγαλοαστικής οικογενείας με σπουδαία συμβολή στην πολιτική και κοινωνική μας ζωή. Ο θείος του άλλωστε Αλέξανδρος Διομήδης, υπήρξε πρωθυπουργός της Ελλάδος. Σπούδασε νομικά στην Αθήνα και συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι στο φάσμα των πολιτικών επιστημών. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα το 1920 διορίστηκε στην Τράπεζα της Ελλάδος και έκτοτε αποδύθηκε στο ηθικά ευγενές και ογκωδέστατο συγγραφικό του έργο. Το 1977 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Θεωρείται ένας από τους χαρακτηριστικούς εκπροσώπους της σπουδαίας λογοτεχνικής γενιάς μας του ΄30. Απεβίωσε στην Αθήνα το 1995. Το παρόν κείμενό μου δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «ΑΥΓΗ» του Πύργου, στην στήλη «Κορυφαίοι της σύγχρονης ελληνικής γραμματολογίας», αλλά και σε άλλα περιοδικά τέχνης και φιλολογικού στοχασμού και είναι απόσπασμα απο το υπο έκδοση βιβλίο μου «Κριτική της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας».
*Ο συγγραφέας Πάνος Ν. Αβραμόπουλος είναι M.Sc. Δ/χος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
www.panosavramopoulos.blogspot.gr