ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ

ΠΑΝΤΕΛΗΣ  ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ
Γράφει ο Πάνος Αβραμόπουλος

Αν η εύανδρος πνευματικά Κρήτη εξέθρεψε τον κολοσσό των ελληνικών γραμμάτων Νίκο Καζαντζάκη,  προικοδότησε ακόμα την ελληνική γραμματολογία με ένα επίσης μεγάλο ανάστημα, που αποτύπωσε αδρά τον πνευματικό του σφραγιδόλιθο στο σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό. Τον Παντελή Πρεβελάκη. Ο λαμπρός Κρήτης συγγραφέας έγραψε πλήθος από μυθιστορίες, θεατρικά έργα, ποιήματα, δραματουργίες, ενώ είχε έξοχες ακόμα επιδόσεις στο δύσβατο πεδίο της κριτικής της τέχνης. Με την τελευταία εξάλλου ιδιότητα διατέλεσε καθηγητής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και συνέβαλε τα μέγιστα στην διαμόρφωση της σύγχρονης ελληνικής κριτικής. Λάτρης της δημοτικής μας γλώσσας ο Παντελής Πρεβελάκης έδωσε θεόπνευστα έργα που χαρακτηρίζονται από την ηθική τους εμπνοή, την ενάργεια της γλώσσας, αντλώντας πολλές φορές το γλωσσικό του ιδίωμα, από τις ρωμαλέες γλωσσικά ρίζες της κρητικής του κληρονομιάς. Σταθμός στην ζωή του αποτέλεσε η γνωριμία του το 1926 με  τον κατά είκοσι τρία χρόνια μεγαλύτερό του Νίκο Καζαντζάκη, που τον επηρέασε βαθύτατα, χωρίς ωστόσο να του «αλλοτριώσει» την προσωπική καλλιτεχνική του ταυτότητα. Ενώ σημαντική ήταν επίσης και η γνωριμία του, κατά την διάρκεια των Δελφικών εορτών,  με τον βάρδο της ελληνικής ποίησης Άγγελο Σικελιανό. Αναμφίβολα και οι δυο μεγάλοι αυτοί Έλληνες δημιουργοί, γονιμοποίησαν με το πολυδύναμη πνευματική τους παρουσία το έργο του Πρεβελάκη, χωρίς, όμως να του αφαιρέσουν τα στοιχεία της αισθητικής του ιδιοπροσωπείας. Και σε αντιδιαστολή προς τον Νίκο Καζαντζάκη, ο Παντελής Πρεβελάκης διέθετε μια πιο δωρική κρητική ματιά. Πολύ παραστατικά μας δίνει εδώ την αισθητική διαφοροποίηση των δυο μεγάλων Κρητών δημιουργών, ο κριτικός μας και ακαδημαϊκός Βασίλειος Λαούρδας. Σημειώνει χαρακτηριστικά ο Λαούρδας «Ο Πρεβελάκης βλέπει το έργο του διονυσιακού Καζαντζάκη μέσα από το πρίσμα της δικής του Απολλώνιας αυτοκυριαρχίας. Για αυτό και προσπάθησε την πολιτιστική παράδοση της ομαδικής ζωής της Κρήτης, να την κάνει προμαχώνα για να υπερασπίσει την δική του και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια». Ο Πρεβελάκης διέθετε την έμπεδη μόρφωση της ευρυδιάστατης και πλατιάς ευρωπαϊκής του παιδείας. Πάραυτα με το πέρας του μεσοπολέμου και ενώ οι δυτικοί διανοούμενοι οραματίζονται  μια πανανθρώπινη κοινωνία και έναν δίχως σύνορα και εμπόδια διεθνή ανθρωπισμό, ο μεγάλος πεζογράφος και κριτικός, αγωνιά και πασχίζει για την διάσωση της πολιτιστικής μας ταυτότητας. Έτσι στρατεύεται μέσω της τέχνης του στη μεγάλη προσπάθεια να γίνει «λυτρωτής και παιδευτής του λαού», διαφωτιστής και σωτήρας του έθνους. Κατά τον Πρεβελάκη τρείς παράμετροι διαμορφώνουν την παιδεία που παίρνει ο Έλληνας. Η πρώτη είναι αυτή την φύσης, με τους αιώνιους και ακατάλυτους νόμους της. Η δεύτερη είναι αυτή της παράδοσης, που περνά από γενιά σε γενιά και εξηγεί σε κάθε μια από αυτές, το μυστήριο του κόσμου. Και η Τρίτη είναι αυτή της ηθικής διδαχής από το λαμπρό παράδειγμα των επιφανών ανδρών της ελληνικής πατρίδας. Προϋπόθεση για να διαμορφωθεί η προσωπικότητα του Έλληνα μέσα στα εθνικά μας όρια είναι η εθνική ανεξαρτησία. Και όταν η εθνική ανεξαρτησία απολεσθεί, τότε οι Έλληνες αντλώντας από τις ακένωτες πηγές της ένδοξης ιστορικής τους ταυτότητας, εξεγείρονται για να την ανακτήσουν.

Αυτή τη φιλοσοφία και στάση ζωής αποτυπώνει στο λαμπρό έργο του «Πάντερμη Κρήτη» ο Πρεβελάκης. Επιχειρώντας μια πανοραμική αποτύπωση της ηθικής γενναιότητας, την ευρυψυχίας, αλλά και της απαράμιλλης λεβεντιάς του Έλληνα, μέσα από τους αγώνες, το αίμα και της μαρτυρικές θυσίες, των αγωνιστών της κρητικής επανάστασης του 1866-1869, που ενώ αποβαίνει αλυσιτελής, αποτελεί το πρόπλασμα για την επιτυχημένη αργότερα επανάσταση των ιστορικά ανυπότακτων κρητικών. Στην «Πάντερμη Κρήτη» ο Πρεβελάκης, χωρίς να αποστεί καθόλου από την ιστορική πραγματικότητα, αναπλάθει με μαστοριά και συγγραφική δεινότητα το μεγαλείο της ελληνικής ψυχής. Και προβάλει σπουδαία πρότυπα  ψυχοπλαστικής σημασίας για τις μελλοντικές γενιές Ελλήνων. Ο Ζυμπρακάκης, ο Κόρακας κ.α. που ξεσηκώθηκαν για την κρητική λευτεριά και έχτισαν μικρά έπη όπως το Αρκάδι, αποτελούν αδαμάντινα πρότυπα ηθικής γενναιότητας, που θα πρέπει να φωτίζουν τις επόμενες γενιές Ελλήνων και να αποτελούν αιώνιους κανόνες ζωής για την ελληνική φυλή. Στην μακρά και εμπνευσμένη συγγραφική παραγωγή του Πρεβελάκη ακολουθεί η τριλογία του Κρητικού. Με πρώτο βιβλίο της τριλογίας το «Δέντρο». Ο συγγραφέας επιχειρεί εδώ να φτιάξει τον καμβά, πάνω στον οποίο θα αποτυπώσει αργότερα στα άλλα δυο ακολουθούμενα έργα την «Πρώτη λευτεριά» και την «Πολιτεία», τους μαρτυρικούς αγώνες του μεγάλου σηκωμού και της ανεξαρτησίας της Κρήτης. Στο «Δέντρο» έτσι ο Πρεβελάκης «ζωγραφίζει» το φυσικό και κοινωνικό πλαίσιο της Κρήτης του 19-ου αιώνα. ¨Όπως σχολιάζει ο κριτικός μας Κάρολος Μητσάκης  αρχικά ο Πρεβελάκης δίνει το ηρωικό στοιχείο και τον άκρατο ενθουσιασμό των αγωνιστών της κρητικής επανάστασης του 1896. Όμως υπάρχει και το άλλο στοιχείο το σκοτεινό, στη μαρτυρική πορεία των Κρητών αγωνιστών. Δεν έχουν να αντιμετωπίσουν μόνο το κρύο, την πείνα, αλλά και την ηθική βάσανο για τη φαμίλια τους. Την ηρωική τους προσπάθεια αντιστρατεύεται λυσσαλέα η καθεστηκυία τάξη, που έχει πολλούς λόγους για να παραμείνουν τα πράγματα ως έχουν. Παράλληλα έτσι με τις κακουχίες οι ήρωες της κρητικής επανάστασης πρέπει να αντιμετωπίσουν την έχθρα του επίσημου ελληνικού κράτους, του Οικουμενικού Πατριαρχείου, αλλά των δουλόφρονων  νοικοκυραίων του νησιού που είναι βολεμένοι και προπαντός την «ατιμία και την έχθρα των οθωμανών». Ακόμα στο «Δέντρο» επιχειρείται μια ευσύνοπτη παρουσίαση στις θυσίες και τα αίματα που έχυσε η οικογένεια του κεντρικού ήρωα Κωνσταντή Μαρκαντώνη, στεριώνοντας το δέντρο της ελευθερίας. Είναι μωρό παιδί ακόμα  ο Κωνσταντής όταν περνάει από το χωρίο του το Μεροβίγλι αλόθρησκος Μπαλομούτσουνος και προφητεύει στη χήρα μάνα του το λαμπρό μέλλον του παιδιού της. Γράφει με ασύγγνωστη γλωσσοπλαστική δύναμη ο Πρεβελάκης «Τριώ μερώ περπατησιά μια νύχτα θα την κάνει ! …. Από λόγου του θα δροσιστείς, καλορίζικη. Αυτός θα σου γιάνει τη δίψα στην καρδιά. …. Θα θερίζει σταυρωτά, θα δένει αντρειωμένα, θα θημωνιάζει πυργωτά… Τ’ άρματα  θα τάχει ασημιά, και θα φορεί το σιρμαλί γελέκι. Και θα φουμέρνει τσιμπούκι γιασεμί, θα πίνει σε φαρφουρί φλυτζάνι …. Χράπ θα κάνει το σπαθί του και θα πάρουν το θεριό (τους Τούρκους) τα αίματα». Στο τελευταίο μέρος της τριλογίας την «Πολιτεία» ο Πρεβελάκης περιγράφει τα γεγονότα από την περίοδο της Αρμοστείας το 1898 έως και το 1910, όπου δεν έχει επιτευχθεί η ένωση με την Ελλάδα, έχει λάβει ωστόσο χώρα η επανάσταση του Θέρισου και η φυγή του πρίγκιπα Γεωργίου, ενώ ο εθνάρχης Ελευθέριος Βενιζέλος μετά το κίνημα του στρατιωτικού συνδέσμου στο Γουδί έρχεται στην Αθήνα, για να αναλάβει την πρωθυπουργία. Περισσότερο λοιπόν εδώ ο Κρήτης συγγραφέας αναφέρεται στις προσπάθειες του κρητικού λαού μετά την απελευθέρωσή του, να αποκτήσει θεσμικές δομές, κράτους δικαίου και ισοπολιτείας.

Με πόση ενάργεια και ηθική δύναμη όμως αποδίδει τον Ελευθέριο Βενιζέλο ο Πρεβελάκης ; Γράφει στην τριλογία για τον γιο του Ψηλορείτη «Ήταν ένας παράξενος σαν ξωμερίτης ανάμεσα στους κρητικούς. Τα ρούχα του φράγκικα. Τα ματογυάλια του, ψιλή φωνή του, τον ξεχωρίζει από κείνους. Μόνο αν έκανε να σαλέψει ή να παίξει στο χέρι το ντουφέκι γνώριζες  τότε τη φυλή του, ξεχνούσες τα φράγκικα και τα γυαλιά κι έβλεπες πούθε γονιοκρατιόταν κείνος ο γατόπαρδος, πούχε τα μουσόγενα σγουρά και τα μάτια γαλανά».Κατά τον μεγάλο μας κριτικό Γ. Χατζίνη, ολόκληρο το αφηγηματικό έργο της πρώτης φάσης του Παντελή Πρεβελάκη αυστηρά προσωπικό «επιβεβαιώνει έμμεσα το βίωμα και συνάμα μας δίνει ανάγλυφες τις αρετές της φυλής, μας εμπνέει τη βεβαιότητα πως οι αρετές αυτές παραμένουν γνήσιες και ακατάλυτες μέσα σε κάθε στιγμή της ιστορίας της». Στη δεύτερη φάση της συγγραφικής του δημιουργίας ο Κρήτης συγγραφέας χρησιμοποιεί ευρωπαϊκή θεματογραφία, για να δείξει την παράλληλη αξία της ευρωπαϊκής παιδείας, με το νεοελληνικό λαϊκό πολιτισμό. Έτσι δημιουργεί μια τραγική νουβέλα, αντλώντας το θέμα από την ιταλική αναγέννηση, γράφοντας τον «Θάνατο του Μεδίκου». Ακολουθούν  ο «Ήλιος του θανάτου» και «Η κεφαλή της Μέδουσας», όπου ο μεγάλος δημιουργός με βάση τώρα την πολύπλαγκτη ευρωπαϊκή του παιδεία,  επιχειρεί μετάβαση μέσω του έργου του, από το φυσικό τοπίο του  Ψηλορείτη στη Δυτική Ευρώπη και ειδικότερα στην Ουαλία. Στην «Κεφαλή της Μέδουσας» ο κεντρικός ήρωας του «Ήλιου του Θανάτου», αντικρούει με την ατομική του συνείδηση τον παραλογισμό του σύγχρονου κόσμου. Ακόμα στην εμπνευσμένη του αυτή δημιουργία ο συγγραφέας στηλιτεύει με υποδειγματική ευστοχία  τους κινδύνους που υπονομεύουν την δημιουργικότητα του ανθρώπου, απειλώντας να τον βυθίσουν στην αδράνεια και να τον καταστήσουν ηθικά ανάπηρο. Όπως επισημαίνει ο ίδιος ο συγγραφέας  η αρρώστια του 20-ου αιώνα, ελέγχεται ως ένας νοσηρός πυρετός που ένα ξένο μίασμα προκάλεσε στο σώμα του νέου ελληνισμού, η ακριβέστερα, στο σώμα μιας ισχνής τάξης διανοουμένων. Ο πυρετός οφείλεται στην εισβολή του «ξένου χρόνου» στην εθνική και στην ατομική ιστορία. Ο τεχνητός αυτός πυρετός κινδυνεύει να παραλύσει τη γνήσια δημιουργικότητα μας  και να περιπλέξει τον πνευματικό μας βίο σε προβλήματα που δεν του ανήκουν. Ο Παντελής Πρεβελάκης ανήκει αναμφίβολα στους μεγάλους Έλληνες συγγραφείς του 20-ου αιώνα. Με την συγγραφική του ρώμη, την εκφραστική του ευλυγισία, αλλά και το πλατύ κριτικό του στοχασμό, έδωσε μεγάλα έργα που μέσα από την ανάδειξη της ελληνικής αρετής και της ηθικής λεβεντιάς, στόχο τους έχουν να μπολιάσουν τις νέες γενεές στην μεγάλη παρακαταθήκη της διαφύλαξης της πολιτισμικής μας ιδιοπροσωπείας. Με τούτη την έννοια, το έργο του δεν αποτελεί μόνο μια υψηλής αισθητικής αξίας καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά μια σπουδαία εθνοπρεπής συμβολή στο απέραντο πεδίο του ελληνικού πολιτισμού, που με τη θέρμη και τη ζεστασιά της οικουμενικής ψυχής του, τόσο ευδόκιμα υπηρέτησε. Ο Παντελής Πρεβελάκης είδε το φώς της ζωής το 1909 στο Ρέθυμνο της Κρήτης και απεβίωσε το 1986. Τιμήθηκε με Κρατικά Βραβεία λογοτεχνίας, με το Βραβείο της ομάδας των "Δώδεκα", και με το Εθνικό Αριστείο Γραμμάτων. Από το 1977 ήταν μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.Το παρόν κείμενό μου δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «ΑΥΓΗ» του Πύργου, στην στήλη «Κορυφαίοι της σύγχρονης ελληνικής γραμματολογίας», αλλά και σε άλλα περιοδικά τέχνης και φιλολογικού στοχασμού και είναι απόσπασμα απο το υπο έκδοση βιβλίο μου «Κριτική της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας».

*Ο συγγραφέας Πάνος Ν. Αβραμόπουλος, είναι M.Sc Δ/χος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Πηγή : www.panosavramopoulos.blogspot.gr

Share this

Related Posts

Previous
Next Post »